جشن آبانگان؛ جشن ماه آب‌ها

جشن آبانگان یکی از جشن‌های ایران زمین است. ایران سرزمینی با تمدن غنی، گنجینه‌ای باشکوه از هنر و فرهنگ است. مبدأ این جشن‌ها و مراسم شادی‌آور احترام به تمام ارزش‌های زندگی است. این جشن‌ها نشان‌دهنده‌ی هویت بزرگان این کشور شگفت‌انگیز بوده‌اند و با تقویم طبیعی سازگار هستند و با تغییرات فصلی و آب و هوایی پیوندی ناگسستنی دارند. به‌طورکلی، جشن‌های ایران باستان، مانند جشن میانه پاییز،  در سه گروه فصلی، سالانه و ماهانه دسته‌بندی می‌شوند. گروه اول جشن‌های فصلی یا گاهنبارهاست (به معنای فصلی مناسب) که برای یادآوری خلقت در طول شش مرتبه در سال طراحی شده است. زیرا بر اساس باورهای سنتی، اهورامزدا خدای زرتشت، جهان را در شش دوره‌ی اصلی ایجاد کرده است. هر دوره نامی داشت که در طول پنج روز در سراسر ایران جشن گرفته می‌شد و امروز در میان زرتشتیان و مردم ایران با همان عظمت برگزار می‌شود. آبانگان یکی از همین جشن‌های ماهانه است. یوتراوز شما را با این جشن باستانی آشنا می‌کند.

در این مقاله درباره‌ی جشن آبانگان می‌خوانید:

• جشن آبانگان چیست؟
• آبان و معنای آن
• جشن آبانگان و پیروزی پادشاه ایران
• جشن آبانگان و پایان خشکسالی
• مراسم جشن آبانگان
• جشن آبانگان چه روزی است؟

جشن آبانگان چیست؟

در ایران باستان هر روز یک نام دارد و زمانی که نام آن روز با نام ماه یکی باشد، هنگامه‌ی برگزاری جشن است. روز دهم آبان مصادف است با این هم‌نامی و جشن بزرگ آبانگان برگزار می‌شود.

آبانگان جشنی است که در آن از اهورامزدا به خاطر آفرینش آب قدردانی می‌شود که با این عنصر، زندگی را حیات داده است. از طرفی آناهیتا ایزدبانوی محافظ و نگهبان آب‌ها هم ستایش می‌شود که از این عنصر والا نگهداری می‌کند. بخشی از کتاب اوستا که سرودهای آردوی سوره نیایش نام دارد درباره‌ی آناهیتاست و از او به عنوان حیات‌دهنده، تمیز و تصفیه‌کننده، افزاینده‌ی ثروت و سلامتی و قدرت‌دهنده یاد می‌شود. اگر خوب دقت کنیم می‌بینیم که تمامی این نشانه‌ها در آب است.

آب عنصر حیات است و زمین مرده را زنده می‌کند. آب پاک می‌کند و ناپاکی‌ها را می‌شوید. آب با خاصیت خود که آبادانی می‌آورد باعث افزایش نعمت و ثروت می‌شود و سلامت را به همراه می‌آورد و آب با تمامی خوبی‌ها و رشدهایی که به همراه دارد قدرت را به دنبال خود می‌آورد.

آبان و معنای آن

آبان جمع آب است. چهار عنصر آب، آتش، خاک و هوا در آیین ایرانیان باستان بسیار مقدس است. در اصطلاح زرتشتی به هر عنصر یک آخشیج می‌گویند. آن‌ها اعتقاد داشتند که این چهار آخشیج یا عنصر هستند که نخستین زندگی را ایجاد کرده‌اند و هرگز نباید آن‌ها را آلوده کرد.

آب هم به عنوان یک آخشیج بسیار مقدس به شمار می‌رفته است. طوری‌که ایرانیان باستان تا می‌توانستند هرگز آب‌ها را آلوده نمی‌کردند و یا اگر به آبی برمی‌خوردند که تغییر رنگ‌وبو داده بود آن را پاک نمی‌دیدند و از آن استفاده نمی‌کردند. به خاطر مقدس بودن و اهمیت آب است که آن را نماد قدرت و زندگی و رشد می‌دانستند و همین اهمیت دادن به آب بود که باعث شد ایرانیان اولین کسانی باشند که بتوانند قنات بسازند و به این زیبایی آب‌های زیرزمینی را در خشک‌ترین طبیعت به خدمت بگیرند. حالا تصورکنید که آبان ماه آب‌هاست و چه قدر این ماه می‌تواند برای ایرانیان مهم و مقدس باشد.

جشن آبانگان و پیروزی پادشاه ایران

قصه‌های دیگری هم درباره‌ی علت برگزاری جشن آبانگان گفته شده است. یکی از قصه‌هایی که در اسطوره‌ها آمده قصه‌ی زو است. او پسر طهماسب است و پادشاه سلسله‌ی پیشدادیان. زو وقتی به پادشاهی می‌رسد رونق فراوانی به ایران می‌دهد. زیرا او پادشاهی است که شروع به احداث قنات و نهر می‌کند و از این طریق می‌تواند باعث بهبود زندگی مردم زمانه‌اش شود. از طرفی او افراسیاب را هم که به ایران حمله کرده شکست می‌دهد. می‌گویند آبانگان روز پیروزی زو بر افراسیاب است.

جشن آبانگان و پایان خشکسالی

برخی می‌گویند آبانگان دلیل دیگری دارد. می‌گویند در ایران خشکسالی بسیار بدی آمده بود. طوری که زمین‌ها بی‌رونق شده بودند و دیگر محصولات کشاورزی مثل سابق نبود. این خشکسالی هشت سال به طول انجامید. طوری‌ که زندگی مردم به سختی می‌گذشت و به سختی امرار معاش می‌کردند. خشکسالی به مردم بسیار فشار آورده بود و مردم همگی چشم به آسمان داشتند و دعا می‌کردند تا باران ببارد. درست در ماه آبان ناگهان بارش شروع شد. باران چنان بارید که زمین جانی تازه گرفت و تمام رودخانه‌هایی که خشک شده بودند پر آب شدند. بارش باران یعنی رونق دوباره‌ی زندگی مردم یعنی کشاورزی و باغداری و دامداری، یعنی زنده شدن زندگی‌ها! این‌طور شد که مردم تصمیم گرفتند آبان ماه را به شکرانه‌ی این نعمت جشن بگیرند و جشن آبانگان را هر سال به شکرانه‌ی بارش باران برگزار کنند.

مراسم جشن آبانگان

زرتشتیان و مردمی که برایشان جشن آبانگان اهمیت دارد در این روز مراسم خاصی را برگزار می‌کنند. آن‌ها لباس نو می‌پوشند و خود را می‌آرایند. سپس به آتشکده می‌روند. وقتی در آن‌جا جمع شوند همگی به همراه موبد به کنار جوی آب، قنات، نهر و آب جاری می‌روند و آنجا جشن می‌گیرند. این روز، روز آب‌هاست و برای شکرانه‌ی این نعمت است که جشن برگزار می‌شود. 

به کنار آب که می‌رسند شروع می‌کنند به خواندن اوستای آبزور؛ این بخشی از اوستاست که مربوط است به آب و آبان. در این بخش اهورامزدا را شکر می‌کنند و از او می‌خواهند که نگهدارنده ی آب‌ها باشد و آن را فزونی دهد. پس از خواندن دعا شروع به شادی و پایکوبی می‌کنند.

آن‌ها برای این جشن شیرینی‌های مخصوصی می‌پزند و در جشن آن را می‌خورند تا کامشان شیرین شود. علاوه بر آن به رودخانه یا دریا کمی شیر شیرین می‌دهند.
یک اتفاق جالب در آبانگان می‌تواند بارش باران باشد. به این خاطر که این جشن، جشن آب و آبادانی‌ست. اگر باران ببارد دیگر کیف جشن کامل می‌شود. اما برای بارش باران هم بعضی جاها رسم جالبی دارند که این‌طور است که اگر باران نبارد می‌گویند آبانگان برای زنان است و زنان در آب نهر آب تنی می‌کنند. اما اگر باران ببارد می‌گویند آبانگان برای مردان است و مردان آب‌تنی می‌کنند و این آب تنی در واقع نوعی نیایش و آیین است.

جشن آبانگان چه روزی است؟

آبانگان روز دهم آبان است. البته در گاه‌شمار کنونی می‌شود چهارم آبان، اما در گاه‌شمار یزدگردی دهم آبان است. می‌گویند این جشن برای نیایش آناهیتاست که ایزد بانوی آب‌های روان است و همین‌طور نیایش و شکر اهورامزدا برای قدردانی از آب‌هاست.

آناهیتا یکی از الهه‌های ایران باستان است. به او آناهیتا، آناهید، آناهیت و آنایتیس هم می‌گفتند. الهه‌ی آب، باروری، سلامتی و شفابخشی و خرد است. از آن‌جایی که آناهیتا خاصیت زندگی‌بخش دارد با جنگ‌های ایران باستان هم در ارتباط بوده است و سربازان قبل از رفتن به جنگ برای زنده ماندن دعا می‌کردند و از آناهیتا کمک می‌خواستند.

آناهیتا از محبوب‌ترین و مورد احترام‌ترین خدایان در آیین‌های اولیه‌ی ایران است. از قرن 8 قبل از میلاد (مطمئناً در قرن 4 قبل از میلاد) و بعد از این‌که دین زرتشت می‌آید (حدود 1500-1000 قبل از میلاد) و فقط یک خدای واحد یعنی اهورامزدا مطرح می‌شود با این‌حال هنوز هم مردم آناهیتا را باور داشتند.

او با الهه‌های قدرتمند تمدن‌های باستانی دیگر مانند ساراسواتی از سنت هندو، اینانا / ایشتار بین‌النهرین، ساوسکا از هوری هیتی‌ها، آستارت از فنیقی‌ها، افرودیت از یونانیان و زهره رومی‌ها در ارتباط است. آناهیتا حتی پس از ظهور آیین زرتشت که الگوی توحیدی را در منطقه ایجاد کرد بیش از هر ایزد بانوی ایرانی معابد و عبادتگاه‌های دیگری را به خود اختصاص داده بود و مردم به‌طور منظم در این مکان‌ها به او ادای احترام می‌کردند تا بالاخره امپراتوری ساسانی به دست اعراب مسلمان سقوط کرد.

بعد از اسلام خیلی از امامزاده‌هایی که به نام بی‌بی ساخته شدند در گذشته معبد آناهیتا بودند که به امامزادگان زن قهرمان اسلامی تغییر پیدا کردند. حتی سفره‌های نذری‌ای که به نام بی‌بی پهن می‌شود هم بازمانده‌ی برگزاری آیین‌هایی برای آناهیتاست. بیشتر نیایشگاه‌های آناهیتا کنار رودخانه‌ها بنا می‌شد به خاطر این که او الهه‌ی آب بود.

سخن آخر

در جشن آبانگان همگی به خاطر می‌آورند که چطور از آب تشکر کنند و همین امر است که باعث‌شده تا در ایران باستان به رفع نیازهایی که برای آب لازم است توجه شود. وقتی جشنی مخصوص به این امر وجود داشته باشد ناخودآگاه ذهن‌ها متوجه امری می‌شود. موضوع که آب است و شکرانه‌ی این نعمتی که سراسر زندگی و سازندگی است باعث می‌شود تا مردمان علاوه بر این‌که خوشحال باشند از رونق و آبادانی در مواقعی که دچار مشکل هستند نیز به فکر بیفتند. همین امر باعث شده تا امروز ایران دارای بهترین قنات‌های دنیا باشد و این تخصص را همه دنیا در ایران جستجو کنند.