جشن میانه زمستان؛ جشن فراموش‌شده ایران باستان

هر چه بیشتر در مورد فرهنگ غنی کشورمان بدانیم، متوجه می‌شویم جشن‌های باستانی زیادی در عصر کهن برپا می‌شده که در هر کدام از آن‌ها مردم به شادی، پایکوبی می‌پرداختند و به این طریق سنت‌های نیاکانمان را زنده نگه می‌داشتند. جشن میانه زمستان جزو جشن‌های ایران باستان است که متاسفانه اکنون به فراموشی سپرده شده است. اما در تقویم ایرانی‌ها، 15 بهمن ماه تاریخ «جشن فراموش‌شده میانه زمستان» است که شاید تلاش‌هایی دوباره برای احیاء آن صورت گیرد. اما هر کدام از جشن‌های ایران باستان دارای تاریخچه‌ای برای خود است که شاید برای نسل‌های جدید ایرانی جالب باشد. با یومگ همراه شوید تا با «جشن میانه زمستان» بیشتر آشنا شوید.

آنچه در ادامه از جشن میانه زمستان می‌خوانید:

• تاریخچه جشن میانه زمستان
• گاهنبار چیست؟
• مهم‌ترین ویژگی جشن میانه زمستان چیست؟
• علت فراموش شدن جشن میانه زمستان از زبان رضا مرادی غیث‌آبادی

تاریخچه جشن میانه زمستان

زمستان جزو فصل‌های زیبای سال است و سرمای آن همراه با جذابیت‌های خاص خود است. در این فصل طبیعت، درختان، گیاهان و زمین خود را برای تحولی شگفت‌انگیز آماده می‌کنند تا در بهار دوباره شکوفا شوند. ایرانیان باستان برای فصل‌های سال حرمت خاصی قائل بودند و با ذوق و شوق فراوان جشن و پایکوبی برپا می‌کردند. جشن‌های ایرانی محفلی دلنشین برای شادی بود و همه‌ی این‌ جشن‌ها، بهانه‌ای برای زندگی بهتر به شمار می‌آمد.
در عصر کهن ایرانیان معتقد بودند که در تاریخ 15 بهمن‌ماه، 45 روز از زمستان گذشته است و این موضوع گواهی است که در میانه زمستان کمر غول سرما شکسته است. حالا که دیگر غول زمستان رفته کم‌کم سرما می‌رود و زمین جانی دوباره می‌گیرد. شکوفه‌های درختان، طبیعت سرسبز، کوه، دشت و چمن با صدای دلنواز پرندگان از خواب زمستانی آرام آرام برمی‌خیزند. به همین دلیل مردمان ایران باستان در 15 بهمن‌ماه، جشن و پایکوبی دلنشینی برپا می‌کردند.
«جشن میانه زمستان» به عنوان گاهنبار نیز شناخته می‌شود. گاهنبار نقش مهمی در جشن‌های ایران باستان دارد. پس بهتر است ابتدا با مفهوم گاهنبار آشنا شوید. پس به ابعاد گوناگون گاهنبار می‌پردازیم.

گاهنبار چیست؟

کلمه گاهنبار از گاه و انبار تشکیل شده است. گاهنبار به شکل‌های دیگری مانند گاهبار یا گَهَنبار هم تلفظ می‌شود و در باورهای مزدیسنی به معنای شش «گاه» است که یعنی اهورامزدا جهان را در این 6 گاه آفریده است یا به عبارت دیگر 6 روزی است که خداوند جهان را آفریده است. هر کدام از این شش گاه دارای نامی مشخص است که اول هرگاهی جشنی برپا می‌کنند. بنابراین نام 6 جشن است که هموطنان زرتشتی‌مان جشن‌های باشکوهی برای این 6 گاهنبار برگزار می‌کنند. در نتیجه زرتشتیان معتقدند که اهورامزدا جهان را در 6 گاهنبار آفریده و در نهایت در این 6 جشن زرتشتیان به ستایش اهورا مزدا و شکرگزاری از نعمت‌های بی‌کران خداوند می‌پردازند.
بخش دیگر این گاهنبار مربوط به بخشش زرتشتیان است که مردم در این جشن تصمیم می‌گیرند بخشی از درآمد خود یا باغ، زمین، آب و خانه را به بینوایان و نیازمندان بدهند و به دیگران یاری رسانند.

ترتیب گاهنبارها

• نخستین گاهنبار میدیوزریم (Maidh-yo-zarem) نام دارد که در تاریخ 15 اردیبهشت ماه برپا می‌شود. این گاهنبار در چهل و پنجمین روز از اول سال که در آن روز «آسمان» آفریده شده برگزار می‌شود.
• دومین گاهنبار میدیوشیم (Maidh-yo-shema ) نام دارد که در تاریخ 15 تیرماه، صد و پنجمین روز سال که در این روز «آب» آفریده شده برپا می‌شود.
• سومین گاهنبار پیته شهیم (Paiti-shahem) نام دارد که در تاریخ 30 شهریور ماه یعنی صدوهشتادمین روز سال که در این روز «زمین» آفریده شده برپا می‌شود.
• چهارمین گاهنبار ایاسرم (Aya-threm) نام دارد که در تاریخ 30 مهرماه یعنی دویست و دهمین روز سال که در این روز «گیاه» آفریده شده برپا می‌شود.
• پنجمین گاهنبار میدیارم (Maidh-ya-rem) نام دارد که در تاریخ 20 دی ماه یعنی دویست و نودمین روز سال که در این روز «جانور» آفریده شده برپا می‌شود.
• ششمین گاهنبار همسپتمدم (Hamas-path-maedem) نام دارد که در روز آخر سال کبیسه یعنی روز سیصد و شصت و پنجم که «مردمان» آفریده شد برپا می‌شود.

هر کدام از این جشن‌های شش‌گانه به مدت 5 روز برگزار می‌شوند و آخرین روز هر گاهنبار مهم‎ترین روز جشن است. گاهنبار که در آیین زرتشت از احترام خاصی برخوردار است با توجه به این موضوع با رای شورای عالی سیاست‌گذاری به عنوان میراث معنوی در آیین‌های ملی ایران ثبت شده است.

مهم‌ترین ویژگی جشن میانه زمستان چیست؟

جشن میانه زمستان مانند دیگر جشن‌های باستانی ایران ریشه در احترام و بزرگداشت طبیعت دارد که این مهم‌ترین وجه مشترک همه جشن‌های ایران باستان است. این موضوع نشان‌دهنده ذوق و شوق مردمان ایران باستان است که برای شکرگذاری نعمت‌های الهی به شادی، پایکوبی و نیایش می‌پرداختند.

علت فراموش شدن جشن میانه زمستان از زبان رضا مرادی غیث‌آبادی

متاسفانه جشن میانه زمستان جزو جشن‌های فراموش‌شده‌ی ایران باستان است و اکنون مانند گذشته برای مردمان ارزش چندانی ندارد و جشنی در این روز برپا نمی‌شود. «رضا مرادی غیث آبادی» پژوهشگر و نویسنده کتابهای باستان‌شناسی، گاهشماری، تاریخی و .... معتقد است که با توجه به این که نام شش گاهنبار بیان شده، دو کمبود برای نام گاهنبار پایان بهار و نیمه زمستان دیده می‌شود. او می‌گوید: پایان فصل بهار هم‌زمان با آغاز سال نو و جشن‌های سال نو در این گاه‌شمار است و همانند دیگر فصل‌ها جشن ویژه پایان سال ندارد. اما موضوع اصلی اینجا است که در مورد گاهنبار نیمه زمستان همه منابع ساکت هستند و نشانه‌ای از نیمه زمستان در هیج‌جا نیست. او احتمال می‌دهد که فراموشی گاهنبار میانه زمستان به علت تصرف‌های موبدان عصر ساسانی باشد.
موبدان این کار را برای تطبیق تعداد گاهنبارها با شش مرحله آفرینش انجام داده‌اند. اما با وجود فراموشی جشن میانه زمستان باز هم مردمان نواحی مختلف ایران، آیین‌های جشن میانه زمستان را زنده نگه داشته‌اند و این جشن را تاکنون برگزار کرده‌اند.
از این آیین‌ها می‌توان به برگزاری جشن برای بزرگداشت «پیرشالیار یا شهریار» در منطقه اورامان کردستان، جشن «میرما» در نواحی کوهستانی طبرستان (استان مازندران) و در شمال غربی کوهستان‌های هندوکش (ولایت‌های تخار، بغلان و سمنگان) اشاره کرد، که می‌تواند شکل تغییر یافته‌ی همان «جشن میانه زمستان» باشد.