زندان اسکندر یزد؛ افسانه یا واقعیت؟

زندان اسکندر که به آن مدرسه ضیائیه هم می‌گویند یکی از مرموزترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شود. چرا مرموز؟ خب راستش اصلا معلوم نیست اسکندر مقدونی دستور ساختش را داده باشد! احتمالا روح اسکندر هم از وجود چنین زندانی بی‌خبر است! در این مطلب از مجله گردشگری یوتراوز، به رمزگشایی زندان اسکندر می‌پردازیم تا با یکی دیگر از جاهای دیدنی یزد برای علاقه‌مندان به تاریخ آشنا شوید. اگر خواندنتان تمام شد و احیانا خواستید از نزدیک هم آن را ببینید برای بلیط هواپیما می‌توانید روی ما حساب کنید.

آنچه در این مقاله درباره زندان اسکندر یزد می‌خوانید:

• زندان اسکندر یزد کجاست؟
• رزرو هتل‌های نزدیک زندان اسکندر از یوتراوز
• تاریخچه زندان اسکندر یزد
• معماری زندان اسکندر یزد
• جاهای دیدنی نزدیک زندان اسکندر یزد

زندان اسکندر یزد کجاست؟

زندان اسکندر یا مدرسه‌ ضیائیه در خیابان امام و در محله‌‌ تاریخی فهادان قرار دارد. وارد محله بشوید و سراغ کوچه رختشویخانه را بگیرید. به محض ورود به کوچه حمام نو، گنبد زندان اسکندر را می‌بینید که شما را مثل آهنربا به سمت خودش می‌کشاند.

• 📍 آدرس زندان اسکندر یزد: محله فهادان، کوچه رختشویخانه، کوچه حمام نو.
• ⌚ ساعت بازدید: از ساعت 8 تا 19:45
• 📆 روز بازدید: همه روزه به جز ۲۸ صفر، تاسوعا و عاشورا، شهادت امام علی، شهادت امام جعفر صادق و 14 خرداد.
• 💳 هزینه بلیط گردشگران ايرانی: 4000 تومان
• 💳 هزینه بلیط گردشگران خارجی: 30,000 تومان

مسیر دسترسی یه زندان اسکندر

برای رسیدن به زندان اسکندر، از هر جای یزد که هستید با یک وسیله‌ای (ماشین شخصی، اتوبوس یا تاکسی) خود را به محله فهادان برسانید. بیرون محله ماشین را پارک کنید یا از اتوبوس و تاکسی پیاده شوید. بقیه مسیر را باید روی پای خودتان حساب کنید. کوچه رختویشخانه و کوچه حمام نو را که پیدا کنید کار تمام است. زندان اسکندر درست در همین کوچه قرار دارد.

مشاهده زندان اسکندر روی نقشه

زندان اسکندر مسیر سرراستی دارد و در محله فهادان از هر رهگذر بومی که آدرسش را بپرسید آنجا را بلد است. اما اگر به شیوه‌های سنتی آدرس پرسیدن علاقه‌ای ندارید، روی نقشه زیر می‌توانید محل دقیقش را ببینید:

رزرو هتل‌های نزدیک زندان اسکندر از یوتراوز

شاید در بسیاری از شهرها محل اقامت برای مسافران یک معضل بزرگ باشد اما نه برای مسافران یزد! یزد پر است از عمارت‌های قدیمی بازسازی‌شده که به هتل تغییر کاربری داده‌اند و برای مهمانان تجربه‌ منحصربه‌فردی فراهم می‌کنند. در ادامه فهرستی از بهترین هتل‌های یزد برایتان آماده کرده‌ایم که با اقامت در آن‌ها انگار به ایران قدیم سفر کرده‌اید.

• 📍 هتل شعرباف یزد: خیابان فهادان، خیابان بقعه ۱۲ امام، کوچه شهید میرزاده (فاصله از زندان اسکندر یزد: 160 متر، 2 دقیقه).
• 📍 هتل سنتی پارس یزد: خیابان فهادان، جنب درمانگاه قائم (فاصله از زندان اسکندر یزد: 550 متر، 8 دقیقه).
• 📍 هتل سنتی مهر یزد: خیابان قیام، کوچه لب خندق (فاصله از زندان اسکندر یزد: یک کیلومتر، 14 دقیقه).
• 📍 هتل فاضلی یزد: خیابان امام خمینی، خیابان مسجد جامع، میدان وقت‌الساعت (فاصله از زندان اسکندر یزد: 500 متر، 7 دقیقه).
• 📍 هتل سنتی ستاره یزد: خیابان امام خمینی، محله فهادان (فاصله از زندان اسکندر یزد: 450 متر، 6 دقیقه).
• 📍 هتل موزه فهادان: خیابان امام خمینی، خیابان فهادان، روبروی زندان اسکندر (فاصله تا زندان اسکندر یزد: 180 متر، 3 دقیقه).

تاریخچه زندان اسکندر یزد

در بین آثار تاریخی شهر یزد، زندان اسکندر چند قرن است که با سادگی و جذابیتش از عشاق معماری و تاریخ دلبری می‌کند. طبق افسانه‌های محلی‌، اسکندر مقدونی در مسیر خود به ری دستور می‌دهد در مکانی که یزد کنونی در آن واقع شده، زندانی بسازند که به آن «کِثه» می‌گفتند. با این حال در هیچ‌یک از اسناد تاریخی نوشته‌ای دال بر حضور یا عبور اسکندر از این مکان ثبت نشده است و تنها مورخان محلی یزد، چنین ادعایی را مطرح کرده‌اند.

اما بیاییم به سبک شرلوک هلمز به قضیه نگاه کنیم! یزد موقعیت استراتژیکی مناسبی برای استقرار نیروهای نظامی یونانیان داشته است و همین امر هم کار اسکندر را برای تسخیر ایالات پارس و ماد راحت کرده بود. موسسات راهداری و ایستگاه‌های چاپار هم در مسیر راه پارس به خراسان و ری به کرمان، از یزد می‌گذشتند.
از همین رو وجود مکانی برای مخالفان اسکندر در این شهر، چندان دور از تصور نیست؛ حمله‌ اسکندر مقدونی به ایران، سیل تبعیدیان به یزد و همچنین نفرت و هراس مردمان آن زمان از اسکندر، از جمله دلایل استناد تاریخ‌نویسان محلی یزد است.

در قرن نهم هجری قمری، پژوهشگران تاریخ محلی یزد مثل جعفری در تاریخ یزد و کاتب در تاریخ جدید یزد، نام کثه را با روایت‌های زندان سکندر درآمیختند و کثه را به عنوان نخستین بنای یزدی که به‌ فرمان اسکندر ساخته شد «زندان ذوالقرنین» نامیدند. این زندان طبع شاعرانه حافظ را هم قلقلک داده است و درباره آن شعری سروده:

دلم از وحشت زندان سكندر بگرفت        رخت بر بندم و زی ملک سليمان بروم

وقتی این بنا ویران شد، گودالی در یکی از قسمت‌های آن پدید آمد که آن را سیاه‌چال فرض کردند. این گودال تصور زندان بودن این بنا را در میان مردم تقویت کرد. اما در جریان مرمت و بررسی مشخص شد که این فرورفتگی در اثر احداث شبکه آبرسانی در زیر زمین به وجود آمده است. در واقع این فرورفتگی‌ها نه نشانی از زندان که چشمه‌ای از هوش و ذکاوت ایرانیان برای تامین آب و بقا در دل کویر است. اکثر کارشناسان کاربری زندان برای این بنا را رد کرده‌اند و معتقدند زندانی با عنوان زندان اسکندر وجود خارجی نداشته یا اگر هم داشته بنایی جدا از مدرسه ضیائیه بوده. جالب اینکه ایرج افشار هم در کتاب معروفش یعنی یادگارهای یزد، حرفی از از زندان بودن این بنا به میان نیاورده است. احتمالا زندان اسكندر امروزی بقایای یكی از خانه‌های خاندان رضی و گنبدش هم باقی‌مانده بقعه آن‌هاست.

معین‌الدین نطنزی، مورخ قرن نهم هجری، در نوشته‌هایش سرزمین یزد را به زندان ضحاک تشبیه کرده است. همچنین این شهر در دوره فرمانروایی آل مظفر از نظر فرهنگی و ایجاد مراکز تعلیم و تربیت به شکوفایی رسید تا حدی که در هیچ کجای ایران به‌اندازه یزد، دارالتعلیم به وجود نیامد؛ اصلا برای همین هم یزد به «دارالعلم» معروف شد.

در واقع، کارشناسان بر این عقیده‌اند که بنایی که به اسکندر منصوب شده در اصل مدرسه بوده و‌ در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط ضیاءالدین حسین رضی، عارف معروف، بنیانگذاری شده است. ظاهرا پسران ضیاالدین یعنی مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی، این بنا را در سال ۷۰۵ هجری قمری تکمیل کرده‌اند.

بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در حوالی این بنا خانه‌هایی زیبا با بادگيرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان دری بلند، دو مناره طویل و باغچه‌ای پر درخت داشت و کتابخانه و حمامی روبه‌روی آن قرار گرفته بود.

معماری زندان اسکندر یزد

نوبتی هم که باشد نوبت معماری شگفت‌انگیز این سازه تمام‌خشتی است. اول از همه با سبک معماری شروع می‌کنیم؛ سبک معماری این بنا آذری یا مغولی است. یعنی سبک معماری مرسوم دوره ایلخانیان. معماری منحصر به فرد یزد را نمی‌شود با هیچ جای دیگری در جهان مقایسه کرد. از این نظر که اصلا نمی‌توان آن‌ها با سنگ و چوب و شیشه متصور شد. عوضش تا دلتان بخواهد در یزد بناهای خشت‌ و گلی می بینید که سادگی و صمیمت در آن‌ها موج می‌زند. معماری زندان اسکندر هم از این قاعده مستثنی نیست؛ به گنبد صیقل‌خورده و کچگیری و نقاشی‌های لاجوردی و طلایی‌رنگ ریز و درشت اطرافش که نگاه کنید فقط خشت می‌بینید و خشت!
اگر می‌خواهید بیشتر با جزئیات معماری زندان اسکند آشنا شوید، ادامه مطلب را از دست ندهید.

• حیاط اصلی
• پایاب و چاه
• سرداب
• گنبد
• گنبدخانه
• شبستان
• بادگیر
• موزه

حیاط اصلی

در حیاط علاوه بر ایوانچه‌های کوچکی که جلوی اتاق‌ها ساخته شده‌اند، چهار ایوان بلند و دلباز دیگر هم وجود دارد. در اطراف صحن حیاط هم رواق‌هایی می‌بینید که در ضلع غربی، بزرگ‌تر هستند و کنارشان محرابی گچی قرار دارد.

پایاب و چاه

به محض ورود به حیاط زندان اسکندر، راه‌پله‌ای می‌بینید که دوست دارید از آن پایین بروید و ببینید در پایاب خانه چه خبر است. این پایاب دسترسی به آب قنات اله‌آباد را ممکن می‌کند. چاه آبی نیز با قطر دهانه دو متر در وسط حیاط وجود دارد که با 38 پله به سردابی پنج متری منتهی می‌شود.

سرداب

از چاه قطور ۲ متری که وارد شوید و ۳۸ پله پایین بروید، اولین چیزی که می‌بینید یک سرداب ۵ تا ۷ متری است که یک حوض کوچک آبی وسطش خودنمایی می‌کند. حالا شاید بپرسید این حوض در وسط سرداب چه می‌کند. خب در مورد این هم افسانه‌هایی وجود دارد. برخی می‌گویند این سرداب و حوض برای رفع تشنگی اهالی استفاده می‌شده است اما گروه دیگر که سخت طرفدار نظریه زندان اسکندر هستند معتقدند زندانیان را اینجا حبس می‌کردند. اما محتمل‌ترین داستان این است که پایابِ وسط صحن فرو ریخته و باعث به وجود آمدن سوراخی در وسط حیاط زندان اسکندر شده.

گنبد

گنبد عنصری کلیدی در معماری یزدی به شمار می‌ر ود. گنبد خشتی زندان اسکندر با ۱۸ تا ۲۰ متر ارتفاع، زیباترین بخش این بنا را تشکیل می‌دهد. البته در گذشته کاربردش فقط در زیبایی خلاصه نمی‌شد؛ این گنبد هوا را درون خودش نگه می‌داشت و ساکنین را از گرمای آتشین خورشید حفظ می‌کرد.

گنبدخانه

گنبدخانه پلانی مربع دارد و اضلاع آن ۸/۸ متر است. در این بنا برعکس بناهای مشابه، گنبدخانه به جای پشت ایوان، در کنار آن واقع شده که شاید دلیلش این باشد که این دو فضا در دوره‌های متفاوتی ساخته شده‌اند.

شبستان

ممکن است در مسجدهای بزرگ یک محیط مسقف با ستون‌های یک شکل و موازی‌ دیده باشید که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. این محیط همان شبستان است. البته شبستان‌ها مکان‌هایی مخصوص مسجد نبودند و برای خانه پادشاهان و امرا حکم خلوت‌خانه، حرم‌سرا و یا خوابگاه داشتند. در دوران قاجار به شبستان اندرون، اندرونی و یا زنانه می‌گفتند. شبستان زندان اسکندر یزد، علاوه بر محرابی از جنس گچ، چندین رواق و صحن هم دارد که یکی از این صحن‌ها یعنی صحن پایانی با ۳۸ پله به عمیق ۲.۸ متری زمین می‌رسد.

بادگیر

هر شهری سازه یا سازه‌هایی نمادین دارد که به آن شناخته می‌شود مثلا تهران را به برج آزادی می‌شناسیم و نیویورک را به آسمانخراش‌هایش و یزد را هم که معلوم است: به بادگیرهایش! بادگیر‌های یزد حکم کولرهای امروزی را داشتند که هوای شهر به داخل می‌کشاندند و در آنجا به گردش در می‌آوردند.

موزه

وقتی به درون گنبدخانه پا بگذارید سنگ قبرهای قدیمی و کتیبه‌هایی را می‌بینید که پشت حفاظی شیشه‌ای قرار گرفته‌اند و مکان کوچکی به شکل موزه‌ تشکیل داده‌اند.

جاهای دیدنی نزدیک زندان اسکندر یزد

اگر از زندان اسکندر دیدن کردید و از تاریخچه و معماری جذابش به وجد آمدید و در افسونش غرق شدید پس هنوز بقیه محله را ندیدید! همانطور که گفتیم زندان اسکندر در فهادان قرار دارد یعنی بازدید از آن فرصت مناسبی است تا سایر ابنیه تاریخی این محله کهن را هم ببینید. در ادامه به برخی از جاذبه‌های تاریخی نزدیک زندان اسکندر اشاره می‌کنیم که حالا که تا آنجا رفتید حیف می‌شود اگر دیدنشان را از دست بدهید.

• 📍 خانه لاری‌ها: خیابان امام خمینی، محله فهادان، مجاور عمارت کلاه فرنگی (فاصله تا زندان اسکندر: 280 متر، 4 دقیقه)
• 📍 آسیاب آبی کوشک نو: محله فهادان، خیابان سید گلسرخ، خیابان کوشک نو (فاصله تا زندان اسکندر: 400 متر، 6 دقیقه)
• 📍 موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده: محله فهادان، بن‌بست بیت‌الزهرا (فاصله تا زندان اسکندر: 210، 3 دقیقه)
• 📍 مسجد جامع یزد: خیابان امام خمینی، مقابل برج ساعت (فاصله تا زندان اسکندر: 550 متر، 7 دقیقه)

سخن پایانی

در این مقاله سری زدیم به دالان‌های و پستوهای یکی دیگر از بناهای تاریخی یزد یعنی زندان اسکندر. با اینکه هیچ مدرکی دال بر این که اسکندر مقدونی در این شهر زندانی ساخته باشد وجود ندارد اما این افسانه قرن‌هاست که پابرجا مانده و به رمز و راز یزد به عنوان یک مقصد تاریخی و فرهنگی افزوده. اگر می‌خواهید از رمز و راز آن سر دربیاورید بلیط قطار یزد و بلیط هواپیما یزد برای شماست! بروید در اتمسفرش قرار بگیرید و به ندای درونتان گوش بدهید! ندای درونتان به شما خواهد گفت که این زندان را اسکندر مقدونی ساخته است یا سیدضیاالدین رضی!

سوالات متداول

آدرس زندان اسکندر یزد کجاست؟

محله فهادان، کوچه رختشویخانه، کوچه حمام نو.

روزهای بازدید از زندان اسکندر به چه صورت است؟

همه روزه به جز ۲۸ صفر، تاسوعا و عاشورا، شهادت امام علی، شهادت امام جعفر صادق و 14 خرداد.

ساعت بازدید از زندان اسکندر یزد چگونه است؟

از ساعت 8 تا 19:45.

هزینه بلیط زندان اسکندر چقدر است؟

برای گردشگران داخلی 4000 تومان و برای گردشگران خارجی 30000 تومان.

نام دیگر زندان اسکندر یزد چیست؟

مدرسه ضیائیه.