موزه آب یزد؛ سفری در زمان!

موزه آب یزد داستان جاودانه صرفه جویی و مدیریت آب در یزد را روایت می‌کند. این موزه که در عمارت تاریخی کلاهدوزها قرار دارد یکی از جاهای دیدنی یزد است و به طرز هنرمندانه‌ای تکنیک‌های نمایشگاهی مدرن را با جذابیت سنتی محیط ترکیب کرده تا برای بازدیدکنندگان در هر سنی تجربه‌ای به‌یادماندنی و همه‌جانبه فراهم کند.

در این مطلب از مجله گردشگری یوتراوز، از داستان جذاب آب در یزد می‌گوییم. شک نداریم به انتهای مطلب نرسیده بلیط هواپیما رزرو می‌کنید تا ببینید این موزه آب موزه آب که می‌گوییم کجاست و چه چیزی نمایش می‌دهد!

آنچه در این مقاله درباره موزه آب یزد می‌خوانید

• آدرس موزه آب یزد
• رزرو هتل‌های نزدیک موزه آب یزد از یوتراوز
• آشنایی با موزه آب یزد
• تاریخچه خانه کلاهدوزها
• معماری موزه آب (خانه کلاهدوزها)

آدرس موزه آب یزد

برای بازدید از موزه آب یزد کافی است از هر جای یزد که هستید خودتان را به میدان امیرچخماق برسانید. خیابان قیام را که بالا بروید، موزه آب را چندقدم بالاتر از بازار زرگرها پیدا می‌کنید.

• 📍 آدرس موزه آب یزد: میدان امیر چخماق، خیابان قیام، چهارراه شهدا.
• ⌚ساعت بازدید: از ساعت ۸ تا ۱۴:۳۰ و ۱۵:۳۰ تا ۱۹ (موزه از ۱۴:۳۰ تا ۱۵:۳۰ تعطیل است).
• 💳هزینه ورودی: برای بازدیدکنندگان داخلی 3000 تومان و برای بازدیدکنندگان خارجی 20000 تومان. 

موزه آب یزد روی نقشه

اگر تا خیابان قیام رفتید اما نتوانستید موزه آب را پیدا کنید، برای مسیریابی دقیق‌تر نقشه زیر را ببینید:

رزرو هتل‌های نزدیک موزه آب یزد از یوتراوز

انتخاب هتل مناسب یکی از معضلاتی است که گردشگران زیادی با آن روبرو هستند. برای انتخاب یک هتل مناسب عوامل مختلفی را باید در نظر بگیرید؛ عواملی مثل هزینه، امکانات، برخورد پرسنل، امنیت و صدالبته نزدیکی به مکان‌های توریستی! بنابراین همین اول کار برایتان فهرستی از بهترین هتل‌های یزد که نزدیک موزه آب هستند تدارک دیده‌ایم تا خیالتان بابت محل اقامت راحت باشد!

• 📍  هتل والی یزد: خیابان امام خمینی، روبروی شاهزاده فاضل (فاصله تا موزه آب یزد: 300 متر/ 4 دقیقه پیاده).
• 📍  هتل سنتی بهارعمر یزد: میدان امیر چقماق. کوچه گازرگاه، دربند گرجی (فاصله تا موزه آب یزد: 650 متر/ 9 دقیقه).
• 📍  هتل سنتی ملک‌التجار یزد: خیابان قیام، بازار پنجه علی (فاصله تا موزه آب یزد: 350 متر/ 5 دقیقه).
• 📍 هتل هومان یزد: خیابان قیام، کوچه لب خندق، کوچه ریسمانیان (فاصله تا موزه آب یزد: 500 متر/ 7دقیقه).

آشنایی با موزه آب یزد

در حوالی میدان امیرچخماق، خانه‌ای قرار دارد به نام خانه کلاه‌دوزها که اکنون بر سردرش نام موزه آب حک شده است. موزه آب یزد که در سال ۱۳۷۹ درهای خود را به روی بازدیدکنندگان گشود، پنج‌طبقه دارد. این موزه پنج‌طبقه، محلی برای آشنایی مردم با نقش و جایگاه آب و چگونگی استفاده از آن در مناطق کویری است. آنچه موزه آب یزد را دیدنی‌تر می‌کند، برپا شدنش در یکی از خانه‌های تاریخی یزد است. در واقع با بازدید از موزه آب با یک تیر دو نشان می‌زنید؛ هم با آثار تاریخی و اسناد و لوازم مربوط به آب آشنا می‌شوید و هم با سبک معماری و نحوه زندگی مردمان گذشته.

تاریخچه خانه کلاهدوزها؛ محل موزه آب یزد

برای آشنایی با تاریخچه خانه کلاهدوزها لازم است برویم به دوران قاجار؛ سال 1266 هستیم. ناصرالدین شاه در تدارک سومین سفرش به اروپاست و پایتخت غلغله است اما در یزد خبری نیست! جز اینکه بازرگانی به نام حاج سید علی اکبر کلاهدوز، هوس کرده در زمینی به مساحت 720 متر خانه‌ای بسازد چهل ستون چهل پنجره! جوری که ساختش سه سال طول بکشد و بعد هم طبیعتا به افتخار صاحبش خانه کلاهدوزها نام بگیرد!

معماری موزه آب (خانه کلاهدوزها)

خانه کلاهدوزها خانه‌ای پنج‌طبقه است که سه طبقه آن در زیرزمین قرار دارد. در ادامه با جزئیات این خانه-موزه قاجاری بیشتر آشنا می‌شوید.

• طبقه اول
• طبقه دوم
• طبقه سوم
• طبقه چهارم
• طبقه پنجم
• حیاط موزه آب (خانه کلاهدوزها) 

طبقه اول: محل تقاطع دو قنات

پایین‌ترین بخش خانه، روزگاری محل تقاطع دو قنات زارچ و رحیم‌آباد بود. البته قنات زارچ هنوز هم از زیر این خانه می‌گذرد.

طبقه دوم: سرداب و پایاب

آب دو قنات زارچ و رحیم‌آباد که از زیر این خانه می‌گذشتند، نهایتا به سرداب و پایاب خانه می‌ریخت.

پایاب

پایابِ خانه کلاهدوزها شکلی هشت ضلعی دارد و در عمق ۱۰ متری زمین ایجاد شده است. پایاب‌ها به دلیل عمق کمی که داشتند محل مناسبی برای شستن لباس و ظروف بودند.

سرداب

طبقه سوم: زیرزمین

طبقه سوم به نوعی زیرزمین خانه محسوب می‌شود. در زیرزمین اتاق و دالان‌های زیادی وجود دارد و به خاطر هوای خنکش، محل وقت‌گذرانی اهالی در گرمای طاقت‌فرسای تابستان بوده است. نکته جالب درباره معماری زیرزمین خانه کلاهدوزها این است که در چهارطرف حیاط واقع شده بود و هر قسمتش در زیر ِیکی از اتاق‌هاهای بالایی قرار داشت.

طبقه چهارم: محل سکونت اصلی

طبقه چهارم، بخش اصلی خانه است و در همکف قرار دارد و از بخش‌هایی مثل تالار، اتاق اُرُسی، اتاق پنج‌دری، آشپزخانه و محل سکونت خدمه تشکیل شده است.
این طبقه محل سکونت اعضای خانواده و عروس و دامادها بود و دو خانواده خدمتکار نیز در این خانه ساکن بودند. اتاق‌های پنج‌دری، اُرُسی، دالان، بادگیر و تالار، مخصوص اعضای خانواده بود. هر اتاق خانه یک انباری داشت و یک بالاخانه کوچک که وسایل باارزش را در آنجا نگه می‌داشتند.

• اتاق پنج‌دری
• اتاق ارسی
• اتاق دالان
• اتاق بادگیر
• تالار

اتاق پنج‌دری

حیاط و اتاق خدمه در پنچ‌دری قرار دارد. اتاقِ زیر اتاق پنج‌دری در زیرزمین، محل خوابیدن و صرف ناهار و شام تابستانی بود.

اتاق ارسی

ارسی‌ها، پنجره‌های مُشـَبَّک و پر از شیشه‌ای هستند که بر خلاف در و پنجره‌های معمولی، از پایین به بالا کشیده و باز می‌شوند و چفت و بست‌هایی برای ثابت شدن دارند. این پنجره‌ها معمولا ابعاد نسبتا بزرگی دارند و رو به حیاط باز می‌شوند.

اتاق سه‌دریِ اُرُسی این خانه در بخش شمالی و در مقابل تالار جنوبی واقع شده است و آنقدر سنگین هستند که باید دو نفری بازشان کنید! در گذشته از اتاق اُرُسی به خاطر زیبایی و محل استقرارش، به عنوان اتاق مهمان استفاده می‌شد. این اتاق در زمان عروسی، حکم حجله‌خانه را داشت و آینه و شمعدان عقد را هم در همین اتاق نگه می‌داشتند.

اتاق دالان

در کنار پنج‌دری اتاق مخصوصی قرار داشت که در گذشته متعلق به آقای خانه یعنی آقای کلاهدوز بود. این اتاق پس از فوت او، به همسرش تعلق گرفت.

اتاق بادگیر

کنار پنج‌دری و زیر بادگیر اتاقی قرار دارد که به آن اتاق بادگیر می‌گویند.

تالار

تالار فضایی با سقف بلند و تزیینات گچبری و آینه‌کاری است که از مهمانان خاص در آنجا پذیرایی می‌شده است. تالار خانه کلاهدوزها، با سقف بلند قوس‌دارش محل وقت‌گذرانی تابستانی ساکنین بود.

طبقه پنجم: چاه‌خانه

بالاترین نقطه خانه کلاهدوزها، پشت بامش است که به آن چاه‌خانه هم می‌گویند. این چاه‌، مستقل از چاه قنات بود و به آب‌های زیرزمینی راه داشت. آب چاه توسط دو نفر که به آن‌ها «آبکش» می‌گفتند، بالا می‌آمد و در منبعی ریخته می‌شد. دو شیر آب هم به منبع وصل بود تا اهالی خانه از طریق این شیرها از آب چاه استفاده کنند. پشت این منبع، حوض کوچکی هم قرار دارد که زمانی که پر آب می‌شود، فواره‌هایش به راه می‌افتند.

حیاط موزه آب (خانه کلاهدوزها)

حیاط خانه کلاهدوزها دو حوض دارد و هشت باغچه دورش را گرفته است. سه جبهه دیگر حیاط هم متشکل از فضاهای مسکونی است.

در بخش جنوبی حیاط تالار زیبا و آینه‌کاری‌شده‌ای قرار دارد. در سمت شمال حیاط هم یک اتاق اُرُسی در میانه و دو اتاق سه‌دری در دو طرف با تزیینات گچی زیبا می‌بینید.

یک اتاق پنج دری در ضلع غربی هم قرار دارد که از دو سو با اتاق سه دری احاطه شده است و از طریق راهرو و ایوان کنارش می‌توانید به آن دسترسی داشته باشید.
ساکنین از اتاق پنج‌دری به عنوان نشیمن استفاده می‌کردند و در فصول مختلف سال در آن وقت می‌گذراندند. سقف این اتاق با آینه تزیین شده است. آینه‌ها نه تنها جلوه‌ای زیبا به سقف بخشیده‌اند که با انعکاس نور، فضای اتاق را هم روشن تر کرده‌اند.

در ضلع شرقی حیاط هم صرفا برای هماهنگی با سایر اضلاع، طاق و طاقچه نما ایجاد شده است و اتاقی وجود ندارد.

تزیینات به کار رفته در خانه کلاهدوزها

در خانه کلاهدوزها تزیینات داخلی و ظرایف و جزئیات بسیاری وجود دارد. اگر می‌خواهید بیشتر سر از کار معمار خانه دربیاورید ادامه مطلب را از دست ندهید!

• گچبری
• آینه‌کاری
• سایر تزئینات تالار جنوبی

گچبری

گچبر‌های پر جزئیات، تزیینات اصلی خانه کلاهدوزها را تشکیل می‌دهند. اگر به اتاق‌ها و چهارگوشه حیاط نگاه کنید گچبری‌هایی با طرح‌های ختایی، اسلیمی و آیات قرآن می‌بینید. تالار جنوبی حیاط هم از این قاعده مستثنی نیست و علاوه بر گچبری و آینه‌کاری، نقاشی‌هایی هم پشت شیشه‌هایش کشیده‌اند که انتهای برخی از آن‌ها طرح‌های اسلیمی با نقش پرنده یا سر حیوان به کار رفته است و در کنارشان نقش‌هایی از گُل، شمسه، ستاره و لچکی هم به چشم می‌خورد.

آینه‌کاری

آینه‌کاری‌های خانه کلاهدوزها چیزی از گچبری‌هایش کم ندارند. حتی درون تزیینات گچبری هم آینه کار شده است. از میان تمام اتاق‌های خانه، اتاق سه‌دری واقع در ضلع شمالی، یکی از اتاق‌های واقع در ضلع غربی اندرونی و تالار جنوبی خانه، تزیینات آینه‌کاری محشری دارند که باید حتما از نزدیک ببینید تا متوجه هنر و ظرافت به کار رفته در آن‌ها بشوید.

سایر تزییناتِ تالار جنوبی

تالار جنوبی دو ورودی دارد که در بالای آن‌ها، آینه ای بیضی‌شکل با تزیینات گچبری به کار رفته که شبیه آینه بخت است. در سقف تالار، شمسه‌ای زیبا با تزیینات آینه‌کاری دیده می‌شود.

از سقف که چشم بردارید و به طاقچه‌های مزین به گچبری‌ و آینه تالار نگاه کنید، طرح‌های گل نیلوفر، پرنده اسلیمی، گل آفتابگردان، ستاره‌های هفت‌ضلعی، شمسه و لچکی می‌بینید. حاشیه همه طاقچه‌ها آینه‌کاری شده و آینه‌ای در ابعاد تقریبی ۴۵ در۲۰ هم در آن به کار رفته است. نقوش گچبری و آینه‌کاری موجود در بالا و پایین این آینه‌ها، شبیه نقش آینه‌هایی است که سر سفره عقد می‌گذارند.

از آینه‌کاری‌های گوشه‌های طاقچه هم که شکل مشعلند نباید به سادگی گذشت! در حاشیه دو طاقچه هم گچبری‌هایی شبیه به شمعدان یا ستون‌نماهای قاجاری، دیده می‌شود. در قسمت میانی بالای طاقچه‌ها، آینه‌ای ستاره‌ای می‌بینید که در اطرافش طرح‌هایی به شکل گل وجود دارد. آینه‌هایی با طرح لچکی نیز در گوشه‌های سقف کار شده‌اند.

دو طرف تالار هم دو نیم گنبد با طرحی شمع‌مانند وجود دارند‌ که در حاشیه‌های آن هم نقش ستونی شبیه شمعدان، به چشم می‌خورد. همچنین در سرتاسر تالار و زیر طاقچه‌ها و پشت شیشه‌ها، نقاشی‌هایی نواری با طرح‌های گل آفتابگردان، ترنج و لاله کار شده است.

در موزه آب یزد چه می‌بینید؟

به محض ورود به موزه آب یزد در قسمت زیرزمین خانه، با طرحواره یا شماتیکی از نحوه حفر قنات روبرو می‌شوید. علاوه بر این، بیش از ۲۰۰ وسیله و ابزار قدیمی مانند ابزار حفر قنات، ادوات اندازه‌گیری حجم آب، چراغ، ظروف حمل و نگهداری آب و همچنین وقف نامه‌ها و اسناد خرید و فروش و توزیع آب و کتابچه میرآب‌ها هم در این موزه نگهداری می‌شوند که می‌توانید ببینیدشان.

ابزار و وسایل موجود در موزه آب یزد

• چرخ چاه
• چراغ
• مجسمه‌های مربوط به حفر چاه
• اشیای هزارساله موزه
• وقف‌نامه‌ها و اسناد مربوط به آب
• اسناد مهریه دختران
• ظروف شیشه‌ای برای نگهداری آب خنک

چرخ چاه

چرخ چاه که برای حفر قنات ضروری است وسیله‌ای است که با هر چرخش کاملش، ۴ متر طناب را جابه‌جا کند. هنگام حفر چاه، باید خاک و گل حفر شده از آن خارج شود. مقنی‌ها این کار با دلو یا همان سطل انجام می‌دهند. دلو به طنابی وصل است که با آن به پایین هدایت و پس از پر شدن بالا کشیده و خالی می‌شود. در حال حاضر جنس دلوها پلاستیکی است اما در قدیم دلو از پوست دباغی شده بز یا گوسفند درست می‌شد و حلقه‌ای از جنس چوب انار داشت.

چراغ

قاعدتا فضای قنات‌های تنگ و تاریک باید با وسیله‌ای روشن می‌شده. یکی از وسایلی که برای روشنایی به کار می‌رفت، چراغ کاربیت فلزی بود که سنگ کاربیتی درونش قرار داشت و وقتی آب رویش می‌ریخت گازی تولید می‌کرد. وقتی آن گاز از بدنه چراغ بیرون می‌زد و با کبریت مشتعل می‌شد، نور سفیدی فضا را روشن می‌کرد.

مجسمه‌های مربوط به حفر چاه

در موزه، مجسمه‌هایی از مُقَنیان سفیدپوش در حال حفر چاه وجود دارد که با دیدن آن‌ها تا حدودی با روش کارشان آشنا می‌شوید. لباس سفید این چاه‌کنان باعث می‌شد یکدیگر را در تاریکی قنات ببینند. علاوه بر این ماکتی هم برای آشنایی با چگونگی جریان و گردش آب قنات‌ها و معماری آن‌ها، در موزه قرار دارد.

اشیای هزارساله موزه

اشیایی در موزه آب یزد وجود دارند که قدمتشان به ده قرن پیش بازمی‌گردد! مثلا مشربه‌هایی که از هزار سال پیش به یادگار مانده، یک رشته مشک سقایی و ظروف سفالی و شیشه‌ای حمل و نگهداری آب و از همه جالب‌تر شیرهای قدیمی که در قسمت پاشیر آب انبارها قرار داشتند و از آن‌ها برای برداشت آب استفاده می‌شد.

وقف‌نامه‌ها و اسناد مربوط به آب

در این موزه تعدادی وقف‌نامه و اسناد خرید و فروش آب هم وجود دارد. مدارک مربوط به اهدای آب به نیازمندان هم در این موزه یافت می‌شود. اسناد مربوط به توزیع آب و کتابچه میرآب‌ها هم هست که ممکن است برایتان جالب باشد. میرآب‌ها افرادی بودند که زمان و میزان آبِ دریافتی مردم از قنات‌ها را تعیین می‌کردند. یکی از وسایل کارِ میرآب‌ها در قدیم ساعت آبی بود. نخستین ساعت آبی هم که متعلق به حدود 700 سال پیش و دوره سیدرکن الدین است در این موزه نگهداری می‌شود.

اسناد مهریه دختران

آب برای شهر گرم و خشکی مانند یزد حیاتی بود به همین دلیل برخی از خانواده‌ها آن را به عنوان مهریه دخترانشان انتخاب می‌کردند. اسناد ازدواج موجود در این موزه گواهی بر این موضوع است. 

ظروف شیشه‌ای برای نگهداری آب خنک

در گذشته برای حفظ خنکیِ آب، آن را داخل ظروفی شیشه‌ای نگهداری می‌کردند. این ظروف لوله‌هایی جانبی داشتتند و در بالای آن‌ها یک محفظه بود که در آن برف می‌ریختند. دوجداره بودن ظروف سبب می‌شد برف به تدریج آب شود و آبِ درون ظرف همیشه خنک بماند. طراحی ظروف به گونه‌ای بود که جلوی ورود حشرات و گرد و خاک را هم می‌گرفت و آب، تمیز می‌ماند.

جاهای دیدنی نزدیک موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها)

موزه آب یزد یا همان خانه کلاهدوزها در خیابان قیام و نزدیک میدان امبرچخماق واقع شده است. این یعنی با کمتر از 20 دقیقه پیاده‌روی به اکثر نقاط دیدنی یزد دسترسی دارید و می‌توانید همچنان به سفرتان در زمان ادامه بدهید!

• 📍 بازار دروازه مهریز: بافت تاریخی، خیابان امام خمینی، خیابان بازار شازده فاضل، خیابان بازار دروازه مهریز (فاصله تا موزه آب: 280 متر/4 دقیقه).
• 📍 میدان امیرچخماق یزد: یزد، میدان امیرچخماق (فاصله تا موزه آب: 350 متر/ 5دقیقه). 
• 📍 مسجد جامع یزد: خیابان امام خمینی، مقابل برج ساعت  (فاصله تا موزه آب: 850 متر/ 12 دقیقه).
• 📍 بازار خان یزد: یزد، خیابان قیام (فاصله تا موزه آب: 350 متر/ 5 دقیقه)

سخن پایانی

داستان آب در یزد عمیقاً با هویت این شهر گره خورده و معماری، فرهنگ و شیوه زندگی مردم آن را شکل داده است. موزه آب یزد به شما این امکان را می‌دهد تا به دنیای زیرزمینی قدم بگذارید و مستقیما از روند کار فشرده ساخت و نگهداری این آبراه‌های باستانی دیدن کنید.

اگر می‌خواهید در پستوهای کم نور موزه بچرخید، به جریان ملایم آب گوش ‌بدهید و درک عمیقی از چالش‌ها و نبوغ لازم برای مهار آب در برهوت کویر به دست بیاورید، در اولین فرصت بلیط قطار یزد یا بلیط هواپیما یزد را تهیه کنید! همکاران ما در یوتراوز برایتان یک سفر خاطره‌انگیز به دومین شهر تاریخی جهان ترتیب می‌دهند 🏜.

سوالات متداول

آدرس موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها) کجاست؟

میدان امیر چخماق، خیابان قیام، چهارراه شهدا.

ساعت بازدید از موزه آب چگونه است؟

از ساعت ۸ تا ۱۴:۳۰ و ۱۵:۳۰ تا ۱۹ (موزه از ۱۴:۳۰ تا ۱۵:۳۰ تعطیل است).

ورودی موزه آب یزد چقدر است؟

برای بازدیدکنندگان داخلی 3000 تومان و برای بازدیدکنندگان خارجی 20000 تومان.

بنای موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها) متعلق به کدام دوره تاریخی است؟

قاجار.