رصدخانه ابوریحان بیرونی شیراز

اگر فکر می‌کنید جاهای دیدنی شیراز به جاذبه‌های تاریخی و موزه‌هایش محدود می‌شود، سخت در اشتباهید. شیراز سرزمین موعود عاشقان نجوم و اخترشناسی‌ست. خوب است بدانید، رصدخانه ابوریحان بیرونیِ شیراز در میان رصدخانه‌های فعال کشور، جایگاه نخست را در زمینه رصدهای نجومی و تحقیقات دارد. در این مطلب با رصدخانه شیراز و داستانش آشنا می‌شوید. اما به خاطر داشته باشید که در هر زمان نمی‌توان از این رصدخانه بازدید کرد. برای آشنایی با نحوه مراجعه، می‌توانید بخش راهنمای بازدید از رصدخانه شیراز را مطالعه کنید. در انتهای مطلب هم با رصدخانه‌های عمومی شیراز آشنا می‌شوید.

در مقاله رصدخانه شیراز می‌خوانید:

• معرفی رصدخانه ابوریحان بیرونی شیراز
• رصدخانه شیراز کجاست؟
• نحوه ارتباط با رصدخانه
• راهنمای بازدید از رصدخانه شیراز
• تاریخچه رصدخانه ابوریحان بیرونی
• رصدخانه‌های عمومی شیراز

معرفی رصدخانه ابوریحان بیرونی شیراز

اولین اشعه‌های نور، در اسفند سال 1355 به تلسکوپ رصدخانه ابوریحان بیرونی تابید. به‌این‌ترتیب، اولین مرکز رصد حرفه‌ای نجوم کشور بعد از دوران طلایی اسلام، در شیراز آغاز به‌کار کرد. رصدخانه بیرونی در بین مردم با نام‌های رصدخانه شیراز و رصدخانه چمران (به‌علت جای‌گیری در تپه چمران) هم شناخته می‌شود. این رصدخانه، یکی از فعال‌ترین مراکز برای پژوهش و آموزش علم نجوم و اخترفیزیک در کشور است و زیرنظر دانشگاه شیراز فعالیت می‌کند.

پژوهش‌های رصدخانه را می‌توانیم به دو دسته پژوهش‌های مشاهداتی و نظری دسته‌بندی کنیم. پژوهش‌های مشاهداتی با استفاده از ابزار رصد و با همکاری تیم‌های بین‌المللی انجام می‌‌شوند و محور اصلی تحقیقاتی آن، مطالعه ستارگان متغیر و پژوهش‌های کهکشانی است. پژوهش‌های نظری در زمینه‌های مختلفی مثل؛ مطالعه ساختار ستارگان، کیهان‌شناسی، اخترذره، ستارگان دوتایی، سیاه‌چاله‌ها، نظریه نسبیت عام، گرانش و انرژی تاریک انجام می‌شوند.

دانشجویان تحصیلات تکمیلی در سراسر کشور می‌توانند از امکانات حرفه‌ای و شبکه‌ ارتباطی خوب این مجموعه برای پروژه‌های خود استفاده کنند. رصدخانه ابوریحان بیرونی شیراز در زمینه برگزاری کارگاه‌ها و همایش‌های تخصصی و عمومی نیز بسیار فعال است و برنامه‌های زیادی برای همکاری‌های بین‌المللی، حمایت گروه‌های تحقیقاتی، آموزش و ترویج علم نجوم دارد. دوره‌های آموزشی رصدخانه ابوریحان بیرونی درحال حاضر شامل دوره‌های زیر است:

دوره‌های آموزشی رصدخانه بیرونی

• دوره آموزشی نجوم مقدماتی
• دوره آموزشی عکاسی نجومی مقدماتی
• دوره آموزشی کیهان‌شناسی برای عموم مردم
• دوره آموزشی نجوم مقدماتی نوجوانان (رده سنی 13 تا 16 سال)
• دوره آموزشی نجوم کودکان (رده سنی 7 تا 10 سال)

برای اطلاع از کارگاه‌های مجازی، سمینارهای هفتگی و رویدادهای عمومی رصدخانه می‌توانید به سایت رسمی رصدخانه شیراز مراجعه کنید.

ساختمان رصدخانه

ساختمان رصدخانه در بالای تپه چمران، شمال شرقی شیراز واقع شده است و با یک جاده به پردیس دانشگاه شیراز متصل می‌شود. این ساختمان 3 طبقه، 400 مترمربع مساحت دارد و در محوطه‌ای به مساحت 5 هزار مترمربع بنا شده است. پلان ساختمان به شکل شش‌ضلعی و تماما از سیمان مسلح ساخته شده تا در مقابل زلزله (تا 8.5 ریشتر) مقاوم باشد. ساختمان رصدخانه شیراز سه گنبد متحرک، یک دفتر مرکزی، اتاق کار، اتاق جلسات، لابراتور عکاسی و آشپزخانه دارد.

موقعیت جغرافیایی رصدخانه

• طول جغرافیایی: 52 درجه، 30 دقیقه و 16 ثانیه
• عرض جغرافیایی: 29 درجه، 39 دقیقه و 1 ثانیه
• ارتفاع از سطح دریا: 1740 متر
• ارتفاع از سطح شهر: 180 متر

امکانات رصدی و ابزارهای رصدخانه شیراز

• تلسکوپ ۲۰ اینچ انعکاسی کاسگرین (ساخت آسترو مکانیکز)
• تسکوپ ۱۴ اینچ انعکاسی کاسگرین اشمیت (celestron)
• تلسکوپ ۱۲ اینچ انعکاسی کاسگرین اشمیت (meade)
• تلسکوپ ۱۱ اینچ انعکاسی کاسگرین اشمیت (celestron)
• تلسکوپ ۸ اینچ انعکاسی کاسگرین (vixen)
• دوربین ۸ اینچ اشمیت
• دو عدد تلسکوپ ۵ اینچ انعکاس کاسگرین اشمیت (celestron)
• تلسکوپ ۴.۵ اینچ انعکاسی نیوتونی
• دو عدد نورسنج (PMTs)
• دو عدد دوربین سی سی دی (meade and SBIG)
• دو عدد دوربین دی اس آی (meades)

امکانات جانبی

• دو عدد کره سماوی نمایشی
• میز گرانش
• ساعت خورشیدی
• سکستانت

رصدخانه شیراز کجاست؟

• آدرس اول رصدخانه: شیراز، بلوار چمران، خیابان چمران 32 (کوچه سربالایی کنار بیمارستان چمران)، پارک قندیلی، مسیر کوه‌پیمایی چمران
• آدرس دوم رصدخانه: شیراز، بلوار دانشجو، میدان ارم، دانشگاه شیراز، پردیس ارم دانشگاه، تپه چمران

رصدخانه ابوریحان بیرونی در مجتمع ارم دانشگاه شیراز، بر روی تپه‌ی چمران (در شمال غرب شیراز) واقع شده و با یک جاده به کمپ دانشگاه متصل می‌شود. برای رسیدن به این رصدخانه می‌توانید از طریق دانشگاه شیراز یا از طریق مسیر کوه‌پیمایی چمران اقدام کنید. ورودی دانشگاه شیراز در میدان ارم، روبه‌روی باغ ارم شیراز قرار گرفته است. مسیر کوه‌نوردی چمران نیز از بلوار چمران، خیابان چمران سی‌ودوم، پارک قندیلی، آغاز می‌شود. اگر آن‌چنان طرفدار کوه‌نوردی نیستید، برای بازدید از رصدخانه از طریق دانشگاه شیراز اقدام کنید. (توجه داشته باشید که ورود عموم به دانشگاه شیراز آزاد نیست.)

نحوه ارتباط با رصدخانه

شماره تلفن‌: 07136269422 و 07136134327

سایت رسمی رصدخانه شیراز: https://obs.shirazu.ac.ir

صفحه اینستاگرام رصدخانه: https://www.instagram.com/biruni.obs

صفحه لینکدین رصدخانه: https://www.linkedin.com/company/biruni-observatory

اگر علاقه‌مند به ادامه تحصیل در زمینه نجوم و اخترفیزیک هستید، می‌توانید به ایمیل رصدخانه به آدرس biruni@shirazu.ac.ir پیام بدهید.

راهنمای بازدید از رصدخانه شیراز

بازدید از رصدخانه ابوریحان بیرونی شیراز برای همه آزاد است، اما در هر زمان از شبانه‌روز نمی‌توانید به آن مراجعه کنید. برای اطلاع از برنامه‌های آموزشی، پژوهشی و بازدیدهای عمومی باید به سایت رصدخانه مراجعه کنید یا با شماره‌های گفته‌شده در بالا تماس بگیرید.

*درحال‌حاضر به دلیل همه‌گیری بیماری کرونا و تعطیلی دانشگاه‌ها و مراکز علمی، امکان بازدید حضوری از رصدخانه وجود ندارد. اما خوشبختانه با شروع فعالیت حضوریِ مراکز علمی در سال جدید، رصدخانه هم به‌روی علاقه‌مندان باز می‌شود.

**وبینارهای عمومی و تخصصی و کارگاه‌های آموزشی رصدخانه به‌صورت آنلاین، مرتبا در حال برگزاری هستند. برای اطلاع از آن‌ها می توانید به صفحه اینستاگرام رصدخانه مراجعه کنید.

تاریخچه رصدخانه ابوریحان بیرونی

سال‌ها از ساخت اولین رصدخانه حرفه‌ای نجوم ایران می‌گذشت تا این‌که در اواخر دهه 40 ایده ساخت یک مرکز جامع برای گسترش نجوم رصدی کشور توسط پروفسور ثبوتی ارائه شد. دقیقا پاییز سال 1348 خورشیدی بود که پروفسور رابرت اچ کوک (رئیس دپارتمان ستاره‌شناسی و اخترفیزیک دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا در آن زمان) راهی شیراز شد. نیت او از این سفر بررسی امکان ساخت رصدخانه در شیراز بود که درنهایت دانشگاه شیراز را برای ساخت این مرکز و گسترش علم نجوم و ستاره‌شناسی در ایران تشویق کرد.

*اولین رصدخانه ایران در دوره طلایی اسلام، به دستور هلاکوخان و به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی در شهر مراغه ساخته شده بود. (رصدخانه مراغه، 4 جمادی‌الاول 657 هجری‌قمری). اولین رصدخانه ایران بعد از این دوره، رصدخانه موسسه زمین‌شناسی تهران بود که تنها تلسکوپ کوچکی برای رصد خورشید داشت. از این جهت، ساخت رصدخانه شیراز قدم بزرگی در راستای گسترش علم نجوم در کشور محسوب می‌شد.

با پیگیری‌های پروفسور ثبوتی احداث ساختمان رصدخانه و جاده منتهی به آن، آغاز و تلسکوپ اصلی رصدخانه نیز از شرکت آسترومکانیکز آمریکا با قیمتی در حدود 50 هزار دلار خریداری شد. در تمام این مراحل، پروفسور کوک به‌عنوان مشاور ساخت رصدخانه فعالیت می‌کرد.

با پایان ساخت‌وسازها در سال 1355، تلسکوپ غول‌پیکر رصدخانه با قطر آینه‌ 51 سانتی‌متری به همراه ابزار نورسنج به دست پروفسور گاینن* نصب شد. تلسکوپ رصدخانه شیراز در اسفند سال 1355 اولین نور خود را دریافت کرد و آغازی برای عصر جدید علم نجوم در ایران شد. پروفسور گاینن در نوشته‌ی یادگاری خود به این موضوع اشاره می‌کند و شروع فعالیت رصدخانه شیراز را رنسانس نجومی ایران می‌خواند.

*پروفسور گاینن از اساتید مدعو فیزیکِ دانشگاه شیراز در سال‌های 1354 تا 1357 بود که با دعوت پروفسور ثبوتی در دانشگاه و رصدخانه شیراز فعالیت می‌کرد.

جالب است بدانید:

• به اعتقاد پروفسور گاینن، شروع فعالیت رصدخانه، رنسانس ستاره‌شناسی در ایران بود.
• پروفسور گاینن رصد ستاره‌های متغیر، به‌خصوص دوتایی‌های گرفتی را پایه‌گذاری کرد که تبدیل به زمینه کاری اصلی پژوهش‌های رصدخانه شد.
• در 15 ماه نخست راه‌اندازی رصدخانه ابوریحان بیرونی شیراز، بیش از 1400 ساعت رصد صورت گرفت.
• در سال 1356، اولین نشست انجمن نجوم ایران در این رصدخانه برگزار شد.
• رصدخانه بیرونی در سال 1375 در پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی مشارکت داشت.
• بسیاری از پژوهشگران بین‌المللی ازجمله سِر فرد هویل از رصدخانه شیراز بازدید کردند.
• قطر آینه تلسکوپ اصلی رصدخانه، 20 اینچ (51 سانتی‌متر) است و مجهز به ابزارهای رصدی‌ست.
• اخترفیزیک و کیهان‌شناسی از شاخه‌های موردتوجه محققان این مرکز هستند.
• نام این رصدخانه از منجم و دانشمند برجسته ایرانی در قرن چهارم، ابوریحان بیرونی گرفته شده است. یکی از کارهای علمی بسیار ارزشمند او، یافتن روشی برای اندازه‌گیری شعاع زمین بود.

رصدخانه‌های عمومی شیراز

رصدخانه ابوریحان بیرونی شیراز تنها مرکز حرفه‌ای نجوم در شیراز است. اما علاوه‌بر این مرکز، دو رصدخانه دیگر هم در شیراز فعال هستند که بیشتر جنبه عمومی دارند. در ادامه به معرفی این دو مرکز می‌پردازیم.

رصدخانه قطب‌الدین شیرازی

• آدرس: فارس، شیراز، میدان معلم، پارک معلم، فرهنگسرای نجوم

رصدخانه قطب‌الدین شیرازی مرکزی عمومی، آموزشی و تفریحی‌ست که با همت شهرداری شیراز ساخته شده است. این رصدخانه فعالیت خود را در سال 1386 و با برگزاری کلاس‌های نجوم آماتوری، رصد عمومی، نمایشگاه نجوم و معرفی ابزار رصد آغاز کرد. رصدخانه قطب‌الدین شیرازی یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های تخصصی نجوم را در خود جای داده است. قطر گنبدِ این مرکز 4 متر و آسمان‌نمای آن وگا 4 متری است و تلسکوپی با نوع و سایز Meade 8” LX200 GPS دارد.

چند مورد از فعالیت‌های رصدخانه قطب‌الدین شیرازی را در ادامه می‌خوانید:

• برگزاری کلاس‌های نجوم مقدماتی برای رده‌های سنی مختلف
• برگزاری کارگاه‌های 3 ساعته ویژه دانش‌آموزان
• برگزاری رصدهای عمومی شبانه
• تشکیل گروه رویت هلال
• برگزاری نمایشگاه‌‌های عکس و فیلم
• برگزاری گشت‌های علمی شبانه
• تشکیل گروه‌های پژوهشی نجوم

رصدخانه شاه‌چراغ شیراز

شاید تعجب کنید، اما حرم شاه‌چراغ شیراز فقط برای زیارت و برنامه‌های معنوی نیست. حرم مطهر سیدعلاءالدین حسین (ع)، علاوه‌بر برنامه‌های دینی، فعالیت‌های علمی، آموزشی و پژوهشی زیادی دارد که رصد آسمان یکی از آن فعالیت‌هاست. مرکز نجوم و فلکی آستان سید علاءالدین حسین (ع) که با نام رصدخانه شاه‌چراغ شیراز شناخته می‌شود، بر روی پشت‌بام حرم واقع شده است و 200 مترمربع مساحت دارد. اتاق رصد، گنبدی به قطر 4 متر، سالن برگزاری سمینار و دوره‌های آموزشی و 6 تلسکوپ مدرن، از امکانات این رصدخانه هستند.

در کنار رصدخانه قطب‌الدین شیرازی، این رصدخانه هم جنبه عمومی و آموزشی دارد. در رصدخانه حرم امکان رصد عمومی اجرام آسمانی و رویت هلال ماه در آن برای عموم مردم و علاقه‌مندان فراهم شده است.

سوالات متداول

رصدخانه شیراز باز است؟

رصدخانه شیراز با تعطیلی مراکز علمی به دلیل شیوع کرونا بسته شد و هنوز هم امکان بازدید حضوری از آن فراهم نیست. اما در سال 1401 و با آغاز فعالیت حضوری دانشگاه‌ها و سایر مراکز علمی، رصدخانه نیز در دسترس بازدید عموم قرار می‌گیرد.

شیراز چند رصدخانه دارد؟

شیراز یک رصدخانه حرفه‌ای به‌نام رصدخانه ابوریحان بیرونی دارد که زیرنظر دانشگاه شیراز فعالیت می‌کند. دو رصدخانه شهری هم در شیراز با جنبه عمومی، آموزشی و تفریحی وجود دارند؛ رصدخانه قطب‌الدین شیرازی در بوستان معلم و رصدخانه شاه‌چراغ شیراز.

رصدخانه چمران شیراز کجاست؟

رصدخانه‌ای که بعضی آن را به نام چمران می‌شناسند، رصدخانه ابوریحان بیرونی‌ست که در کوه چمران شیراز واقع شده و زیرنظر دانشگاه شیراز فعالیت می‌کند. دو راه برای رفتن به این رصدخانه وجود دارد؛ از طریق دانشگاه شیراز و از طریق پارک قندیلی در خیابان چمران 32.