شب یلدا در مناطق مختلف ایران چگونه است؟
- ...
- ...
یلدا شب خاطره‌ها است، شب هندوانه و انار، شب کرسی و خانه‌ی مادربزرگ، شب گوش سپردن به قصه‌های شنیدنی پدربزرگ، این طولانی‌ترین شب سال عجیب گرم و دوست‌داشتنی است. با این‌که یادآوری برای شروع زمستان و سرما است، خود شبی بسیار گرم است. یلدا بی‌گمان گرم‌ترین شب سال است، شبی است که همه در کنار هم آن را با خنده و شادی به صبح می‌رسانند. در مراسم شب یلدا با شعر شاعران روشن می‌شویم و با بلندی آن حزن‌ها را به دست فراموشی می‌سپاریم.
یلدا یکی از کهن‌ترین و زیباترین جشن‌های ایرانیان است که آیین‌ها و رسوم متفاوتی در شهرهای مختلف ایران دارد. به بلندترین و اولین شب زمستان شب یلدا یا شب چله می‌گویند، بدون یلدا چه کسی باور دارد که شروع زمستان بهار زندگانی باشد؟ یلدا درواقع یکی از سنت‌های زیبای ایرانیان است؛ سنتی دل‌نشین و جذاب که در شهرهای مختلف ایران به شیوه‌های متفاوتی برگزار می‌شود. فرهنگ، شرایط اقلیمی و بالطبع خوراکی و میوه‌ها در هر شهر با دیگری تفاوت دارد و این تفاوت باعث به وجود آمدن مراسم‌های جالبی در شهرهای ایران برای یلدا شده است. با یوتراوز همراه شوید تا مراسم شب یلدا را در شهرهای مختلف ایران مرور کنیم.
آنچه در این مقاله درباره مراسم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران می‌خوانید:
- مراسم شب یلدا به سبک خراسانی‌ها
- مراسم شب یلدا در استان فارس و سفره‌ای به سبک هفت‌سین
- یلدا به‌وقت اصفهان
- یلدا خوزستان و قارون افسانه‌ای
- یلدای قزوین؛ شب چره
- آذربایجان و چله گچی سی
- مراسم شب یلدا در کرمان
- شب یلدا یزد و آش شولی
- یلدان یلدان در سمنان
- مراسم شب یلدا در گیلان و فال هندانه پوس
مراسم شب یلدا به سبک خراسانی‌ها
در خراسان شب یلدا را شب چله می‌نامند. مردم خراسان در این شب مشغول شب‌نشینی و خوردن انواع میوه و تنقلات می‌شوند؛ مانند دیگر اقوام در ایران هندوانه و انار از واجبات سفره یلدا است. یکی دیگر از مهم‌ترین مراسم شب یلدا در نقاط مختلف خراسان، مراسمی با عنوان شب‌چله‌ای است. این مراسم مختص دخترانی است که به‌تازگی نامزد کرده‌اند. در این شب افراد در خانه بزرگ‌تر فامیل جمع شده و مشغول شاهنامه‌خوانی و تفال به دیوان حافظ، خوردن تنقلات و میوه در بلندترین شب سال می‌شوند. درگذشته؛ هر میهمانی که قصد شب‌نشینی در منزل دیگری را داشت، با خود چراغی به همراه می‌برد و ازآنجایی‌که تعداد این چراغ‌ها فراوان بود آن را چهل‌چراغ یا شب‌چراغ هم می‌نامیدند. اصطلاح شب چله که در بین خراسانی‌ها استفاده می‌شود برگرفته از شب‌چراغ است.
یلدا در خراسان جنوبی
یکی از آیین‌های شب یلدا در خراسان جنوبی برگزاری مراسمی به نام «کف زدن» است. کف یک نوع شیرینی یا شربت سنتی است. گیاهی محلی در این شهر به نام چوبک یا بیخ وجود دارد که مردم آن را در آب خیسانده و در ظرف سفالی بزرگی که تغار می‌نامندش قرار می‌دهند. برای این‌که مایع مزبور به‌صورت کف درآید، جوانان و مردان فامیل با چوبی از جنس درخت انار بانام «دسته گز» مایع را آن‌قدر به هم می‌زنند تا کف تولید شود. این کف یکی از خوردنی‌های محبوب شب یلدا در خراسان جنوبی است که با شیره شکر و تزیینی از مغز گردو و پسته سرو می‌شود. قبل از شیرین کردن کف، جوانان با مالیدن کف بر سرو‌صورت یکدیگر شبی به‌یادماندنی را برای هم رقم می‌زنند.
یلدا در خراسان شمالی
شب‌نشینی، تفأل زدن به حافظ و چله بردن برای خانواده عروس از سنت‌های کهن شب یلدا در خراسان شمالی است. اگر قبل از شب چله برف باریده باشد، مردم با خوردن برف‌شیره، با سردی زمستان آشتی می‌کنند و بزرگترها با دادن حلوا قلقلی از کوچکترها پذیرایی خواهند کرد.
مراسم شب یلدا در استان فارس و سفره‌ای به سبک هفت‌سین
در شیراز نیز مشابه دیگر شهرهای ایران، مردم سفره‌ای رنگین گسترانده و تا صبح با حافظ خوانی و خاطره گویی به مشاعره و شب‌زنده‌داری می‌پردازند. آن‌ها با گوش سپردن به قصه‌های شب یلدا شبی به‌یادماندنی را برای خود رقم می‌زنند. سفره‌ای به سبک هفت‌سین که آینه، دو لاله و چند شمع روشن، رنگینک، ارده‌شیره، خرما، تنقلات به همراه چند شاخه گل از چیدنی‌های آن است.
شیرازی‌ها با خوردن غذای ویژه آن شب یعنی هویج‌پلو به همراه کشمش و مغز گردو از خود پذیرایی می‌کنند. تفأل زدن به حافظ در شب یلدا یکی از آیین‌های ویژه‌ی این شب است. برخی ریشه این سنت دوست‌داشتنی را در شیراز می‌دانند. فال کلوک در شیراز هم یکی دیگر از مراسم‌هایی است که در شب چله برگزار می‌شود. فال کلوک فالی ویژه بانوان همراه با خواندن ترانه‌های محلی است.
یلدا به‌وقت اصفهان
از قدیم‌الایام در اصفهان شب یلدا به دو بخش شامل چله و چله کوچک تقسیم می‌شده است و اصفهانی‌ها هر دو شب را به‌عنوان شب چله جشن می‌گرفتند. خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره شب چله که یکی از جذاب‌ترین سفره‌های اصفهان است با مخلوطی از برف و شیره انگور به‌علاوه شربت و چای که از نوشیدنی‌های این شب در اصفهان است از یکدیگر پذیرایی می‌کردند. اصفهانی‌ها با گرفتن فال حافظ و نقل داستان‌های قدیمی به شب‌زنده‌داری در این شب مشغول می‌شدند. پلو ماهی، کوفته، گوندی و آش کدو از غذاهای محلی اصفهان در این شب است.
یکی دیگر از خوراکی‌های شب یلدا در اصفهان «چلسمه» است؛ چلسمه انگورهایی هستند که تا شب چله عمر کرده‌اند. در فصل انگور؛ اصفهانی‌ها انگور را پیچیده و در زیرزمین خانه‌ها نگه می‌داشتند. این انگورها تا شب یلدا در زیرزمین می‌ماند و در آن شب مهمان سفره یلدا می‌شد. یکی دیگر از مراسم جذاب شب یلدا در بین اصفهانی‌ها خوشامدگویی به «عمو چله و چله زری» است. مردم در این شهر لباس‌ها و رختخواب‌های خود را در هوای آزاد پهن می‌کردند و درواقع با این کار به استقبال از عمو چله و چله زری می‌رفتند.
یلدا خوزستان و قارون افسانه‌ای
پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در استان خوزستان مسئولیت خطیر جمع‌کردن کل خانواده و فامیل را در شب یلدا بر عهده‌دارند. گرفتن فال حافظ، گوش سپردن به خاطره گویی بزرگترها در کنار کرسی، شاهنامه‌خوانی و شعرخوانی و شکستن فندق از آداب‌ورسوم این شب در خوزستان است. بزرگترها با فراهم کردن تنقلات محلی و آجیل‌های مخصوص شب یلدا، آن را شبی به‌یادماندنی در خاطره‌ها می‌سازند. در میان این آداب‌ورسوم زیبا، مردم خوزستان افسانه زیبایی به نام قارون افسانه‌ای هم دارند. مردم این شهر تا سحر بیدار مانده تا از قارون استقبال کنند. قارون در لباسی مبدل (هیزم‌شکن) برای مردم فقیر تکه‌های چوبی را می‌برد که تبدیل به طلا خواهند شد و برای آن خانواده برکت و ثروت را به همراه خواهند داشت.
یلدا قزوین؛ شب چره
یکی از آداب‌ورسوم دوست‌داشتنی در ایران، احترام گذاشتن به بزرگترها است. در برخی از مراسم‌های سنتی ایران این رسم بیشتر از همه موردتوجه قرار می‌گیرد. در قزوین نیز مشابه دیگر شهرهای ایران مراسم شب یلدا در خانه بزرگ‌ترهای فامیل انجام می‌شود. بزرگترها معتقدند میوه‌های خشک و تر و میوه‌های سرخ‌فام که به آن «شب‌چره» می‌گویند از خوراکی‌های خوش‌یمن هستند که نوید زمستانی پربرکت را می‌دهند.
انار، هندوانه، خرمالو، پسته، بادام، سنجد، گردو، کشمش و مویز از شب‌چره‌های چله قزوینی هستند. قزوینی‌ها از مغز گردو که با کشمش مخلوط شده است و یا پسته‌ای که شور شده به‌عنوان شب‌چره استفاده می‌کنند. اگر مادربزرگ درآوردن تنقلات تاخیر کند، کوچکترها شعر زیبایی با عنوان «هر که نیارد شب‌چره انبارش موش بچره» را می‌خوانند.
از مراسم زیبای دیگر در قزوین مراسم شال انداختن است؛ بدین صورت که اگر پسر جوانی از دختری خوشش بیاید در این شب شالی را از سقف پشت‌بام خانه دختر آویزان می‌کند. در صورت رضایت، خانواده دختر هدیه‌ای به شال می‌بندند. این هدیه می‌تواند یک جوراب و یا حتی نخودچی کشمش باشد. در برخی از خانواده‌های ترک زبان قزوینی، حضور عاشیق‌ها از دیگر تفریحات این شب است.
«عاشیق» نوازنده ساز و آوازه‌خوان آذری زبانی است که داستان‌های افسانه‌ای و اسطوره‌ای می‌خواند. برخی از این عاشیق‌ها «شاهنامه» و برخی دیگر «کوراوغلو» یا همان داستان حماسی به زبان آذری را می‌خوانند. این مراسم همراه با دست‌زدن و شادی تا پاسی از شب ادامه دارد. یکی دیگر از آداب مردم قزوین در شب چله، مراسم خونچه چله است. خونچه چله هدیه‌هایی است که از سوی داماد به‌عنوان هدیه زمستانی برای عروس فرستاده می‌شود. از دیگر مراسمی که در شب یلدا برگزار می‌شود و باز هم مرتبط به عروس‌ودامادها است، مراسم «کرسی‌سری» است. این مراسم بیشتر در روستاهای قزوین انجام می‌شود؛ در این مراسم داماد «مجمعی» یا همان سینی بزرگ را روی کرسی قرار می‌دهد. سینی تزیین شده با هدیه‌ای مانند، قواره لباس، کله‌قند، میوه و آجیل پر می‌شود.
آذربایجان و چیلله گئجه سی
در قدیم‌الایام مردم آذربایجان بعد از شب یلدا به پیشواز نوروز می‌رفتند و به آن شب چله گودی یا همان چله بزرگ می‌گفتند. رفتن به منزل بزرگ فامیل، جمع شدن زیر کرسی، شعرخوانی در شب چله و تایماجالار (معماها) و بایاتیلار (دوبیتی‌های آذری) از شیرینی‌های مجالس آذری در این شب است.
ریش‌سفیدان در این شب؛ فامیل را مهمان اشعاری از شهریار کرده و با خواندن حیدربابایه، یاد ایام پرشور جوانی می‌کنند. خوانچه که در گویش آذربایجانی آن را «خونچا» می‌نامند، تحفه یا هدیه‌ای است که خانواده داماد در آن شب برای عروس می‌برند.برنج، مرغ، آش شیر، حلوای گردو به همراه تنقلاتی از قبیل قاورقا (گندم برشته شده با شاهدانه)، بادام و سنجد از خوراکی‌های این شب در آذربایجان است.
مراسم شب یلدا در کرمان
کرمانی‌ها در شب یلدا سفره‌ای شیرین و خوش‌رنگ با انواع خوراکی‌ها ازجمله هندوانه، انار، آجیل، کمچ و کلمپه و سایرشیرینی‌های محلی را پهن می‌کنند. در این شب اعضای خانواده در خانه بزرگ‌ترهای فامیل جمع می‌شوند و با سرگرمی‌های متنوع تا پاسی از شب را بیدار می‌مانند. کرمانی‌ها با خوردن انواع آجیل، حافظ خوانی، گرفتن فال نخود و خواندن چهار بیتی شب را به صبح می‌رسانند. از بازی‌های محبوب این شب «ماردوره» است. هر فردی که در مهمانی شب یلدا حضور دارد، نیت کرده و شیء کوچکی همانند سوزن‌قفلی یا سکه را در ظرفی سفالین به شکل پارچ می‌اندازد. یک نفر مسئول برداشتن آن شیء از پارج می‌شود و دیگران یک بیت شعر می‌خوانند. مسئول ظرف یک شی را به‌طور شانسی درمی‌آورد، شعری که خوانده می‌شود به‌عنوان فال صاحب آن شیء است.
مراسم شب یلدا یزد و آش شولی
مراسم شب یلدا در یزد از روز «انارام» یعنی در اواخر آذرماه شروع می‌شود. یزدی‌ها معتقد بودند برای جلوگیری از ورود جادوگران به خانه باید در آن آتش روشن کرد و ازآنجایی‌که شب چله بلندترین شب سال است، کل این شب را دور آتش می‌نشستند و تا صبح شادی می‌کردند. در این شب مردم یزد مشغول خوردن میوه‌های پاییزی می‌شدند و از آجیل لرک که آجیلی مقدس است و از هفت مغزینه تشکیل شده استفاده می‌کردند.
در یزد نیز مانند دیگر شهرهای ایران، مردم به خوردن هندوانه در این شب اهمیت زیادی می‌دادند و معتقد بودند که با خوردن آن در زمستان از سرما و بیماری در امان خواهند بود. به نارنج و خوردن آش شولی یزدی که از غذاهای سنتی یزد است از دیگر خوردنی‌های این شب به شمار می‌رود. مردم در این شب در خانه یک از بزرگان فامیل جمع شده و در کنار کرسی یزدی گندم تفت شده که به آن گندمک هم می‌گویند، همراه با سایر تنقلات مانند گردو آجیل می‌خوردند.
یزدی‌ها در این شب به خواندن قرآن و حافظ می‌پردازند و در برخی از خانه‌های قدیمی موسیقی سنتی به گوش می‌دهند. فسنجان نیز ازآنجایی‌که طبع گرمی دارد در کنار آش شولی در این شب سرو می‌شود.
حکایت شکمبه شوران از دیگر مراسم‌های یزدی‌ها برای یلدا است. روز آخر آذر را روز شکمبه، سیرابی، شوران می‌نامند، چراکه معتقد بودند در این روز یک نفر برای شستن سیرابی داخل جوی آب‌رفته و هنگام بیرون آمدن، خورشید در حال غروب بوده است. همچنین در رسم «دامادونی‌ها» خانواده داماد که به آن‌ها دامادونی ها گفته می‌شود، چندین سینی بزرگ حاوی هدایا را تزئین کرده و به خانه عروس می‌برند.
یلدان یلدان در سمنان
مردم استان سمنان یلدا را با آداب و آیین خاصی برگزار می‌کنند. این آداب‌ورسوم در شب چله به‌عنوان «یلدان یلدان» نام برده می‌شود. شب یلدا در سمنان خانواده گرد هم جمع آمده و مشغول خوانده شاهنامه و تفأل به حافظ می‌شوند. از سرگرمی‌های محبوب در این شب، نواختن نی به همراه زمزمه ترانه‌ها و انجام بازی‌های محلی است. در برخی روستاهای استان سمنان، رسم است که دامداران در شب چله، گوسفندی را که پرواری است تحت عنوان «چله‌کُشی» قربانی کرده و گوشت آن را قورمه می‌کنند. این گوشت در شکمبه حیوان تا سال بعد ذخیره می‌شود. کِنو‌کُنجی (شاهدانه)، حلوای سیاه، شیره انگور، شیره توت، مغز گردو، حلوای آریشه و برگه زردآلو از خوردنی‌های مخصوص این شب است. ته‌چین اسفناج و خورشت فسنجان از غذاهای شب یلدا در سمنان هستند.
مراسم شب یلدا در گیلان و فال هندانه پوس
گیلان نیز همانند دیگر نقاط ایران در شب یلدا آداب‌ورسوم ویژه‌ای دارد. یکی از این آیین مرسوم در شب یلدا، فال هندانه پوس (پوست هندوانه) است. این رسم که در میان جوانان دم بخت این استان مشهور است بدین صورت انجام می‌شود که هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم کرده و هر چهار پوست را پشت سر خود می‌اندازند. این پرت شدن هندوانه نشان از چهار حالت دارد؛ اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قارچ سبز باشد، نیت شخص نه خوب و نه بد است؛ اما اگر سه قاچ آن سبز و یک قاچ سفید باشد نیت خوب است. حالت بعدی که در آن سه قاچ سفید و یک قاچ سبز است نشان از نیت بد دارد. اگر هر چهار قارچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد باید از انجام آن کار دوری کرد چرا که به معنای خیلی بد است. تنقلات شب یلدا در گیلان شامل؛ هندوانه، آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج، گلابی محلی به نام «خوجم» و لیمو است. این هم شعر معروف اهالی شمال کشور در شب یلدا.
«امشب شب چله خانم جیز پله چاقو بزنیم هندانه کله (سر)»
مراسم‌های شب یلدا در گوشه‌گوشه ایران عزیزمان بسیار دیدنی است. در این مقاله به اختصار در مورد برخی از شهرهای ایران نوشتیم. مراسمی که هر کدام ریشه در داستان و افسانه‌ای شنیدنی دارند. متاسفانه امروزه یلدا با تجمل‌گرایی همراه شده است، باید کمی بیشتر از سنت‌های خود محافظت کنیم.
