حمام وکیل شیراز
- ...
- ...
- تعداد کلمات
با دیدن حمام وکیل شیراز، تصویری که از حمام‌های عمومی قدیمی دارید را کنار می‌گذارید. این حمام که در سه قرن پیش ساخته شده، یکی از شاهکارهای معماری ایرانی‌ست که درحال‌حاضر به موزه‌ای از مجسمه‌های مومی تبدیل شده است. اگر دوست دارید به گوشه‌کنار این حمام سرک بکشید، ادامه مطلب را از دست ندهید.
اگر دوست دارید در زمان سفر کنید و به سه قرن پیش بروید، حمام وکیل در بین همه‌ی جاهای دیدنی شیراز، همان جایی است که باید ببینید. این بنای تاریخی زیبا را کریم خان زند که خود را وکیل‌الرعیا می‌نامید، به همراه بناهای دیگری که به بناهای وکیل معروف هستند، در شیراز ساخته است. بناهایی چون مسجد، بازار، حمام، آب انبار، ارگ، سربازخانه، کاروان‌سرا، ضراب‌خانه، گمرک، دیوانخانه، کوشک و شترخان، همگی به همت او ساخته شده‌اند.
حمام وکیل با معماری و نقوش بسیار زیبایش که از فرهنگ ایرانی - اسلامی نشات گرفته‌اند، در کنار بازار و مسجد وکیل از نمونه‌های برجسته معماری در دوران زندیه است. این بنای ارزشمند بعد از تغییر کاربری‌های فراوان، در حال حاضر به صورت یک موزه مردم‌شناسی در معرض دید عموم قرار دارد. با پرداخت مبلغ بسیار کمی، هم می‌توانید از دیدن معماری بسیار زیبای آن لذت ببرید و هم با رسم‌ورسومات و فرهنگ مردم در آن زمان آشنا شوید. پس در لیست دیدنی‌های شیراز، بازدید از حمام، مسجد و بازار وکیل شیراز را از قلم نندازید!
آنچه در مقاله حمام وکیل شیراز می‌خوانید:
- راهنمای بازدید از حمام وکیل
- معرفی و تاریخچه حمام وکیل
- معماری هوشمندانه حمام
- بخش‌های مختلف حمام وکیل
- نقش‌ونگارهای زیبای حمام
راهنمای بازدید از حمام وکیل
سه قرن پیش حمام برای ایرانی‌ها صرفا یک مربع‌مستطیل کوچک برای نظافت شخصی نبود. بلکه در کنار آن مکانی برای معاشرت و برگزاری جشن حمام زایمان، مراسم آشنایی و خواستگاری، حمام چله نوزاد و مراسمات این‌چنینی هم بود. حمام وکیل با 30 مجسمه مومی که بعضی از آن‌ها صداگذاری شده‌اند، آداب‌ورسوم جالب آن زمان را به نمایش گذاشته است.
درست همان لحظه‌ای که به این مکان تاریخی قدم می‌گذارید و در فضای آن قرار می‌گیرید، به سه قرن پیش پرتاب می‌شوید و حس می‌کنید در زمان سفر کرده‌اید. تماشای فضای نمناک و متفاوت آن، که در گوشه‌گوشه‌اش مجسمه‌های مومی با لباس سنتی خود دیده می‌شوند، تجربه بسیار هیجان‌آوری است.
راه‌های دسترسی
می‌توانید از تاکسی یا وسایل حمل‌ونقل عمومی برای رفتن به حمام وکیل استفاده کنید. ایستگاه مترو زندیه همانطور که در نقشه می‌بینید، در خیابان کریم خان زند واقع شده و فقط 10 دقیقه با حمام وکیل فاصله دارد.
اگر با خودرو شخصی سفر می‌کنید، ابتدا خود را به خیابان کریم خان زند و یا لطفعلی خان زند برسانید. از آن‌جا به سمت خیابان طالقانی برانید. می‌توانید خودرو شخصی خود را در پارکینگ طبقاتی طالقانی پارک کنید. یک پارکینگ عمومی هم در زیرگذر خیابان کریم خان زند وجود دارد. حمام وکیل در مجاورت مسجد و بازار وکیل واقع شده است.
- آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان طالقانی
- شماره تلفن: 07132247646
هزینه بلیط ورودی و ساعت بازدید
حمام وکیل در همه‌ی روزهای سال به غیر از جمعه‌ها و ایام سوگواری، گردشگر می‌پذیرد. ساعت بازدید می‌تواند بسته به محدودیت‌ها و شرایط تغییر کند. جهت اطلاع و اطمینان از باز بودن مجموعه می‌توانید با شماره تلفن بالا تماس بگیرید.
- ساعت بازدید: 08:30 الی 19:00
- هزینه بلیط برای گردشگر ایرانی در سال 1400: 5 هزار تومان
- هزینه بلیط برای گردشگر خارجی در سال 1400: 50 هزار تومان
دیدنی‌های اطراف
- مسجد وکیل (1 دقیقه)
- بازار وکیل (5 دقیقه)
- آب انبار وکیل (4 دقیقه)
- عمارت دیوانخانه (5 دقیقه)
- ارگ کریم خان (7 دقیقه)
- موزه پارس (3 دقیقه)
معرفی و تاریخچه حمام وکیل
از یادگار کریم خان چه می‌دانیم؟
کریم خان زند که خود را وکیل‌الرعایا می‌خواند، از سال 1172 تا 1193، زمامداری کشور را در دست داشت و شیراز را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد. او که به عمران و آبادی کشور علاقه‌مند بود، در همین مدت کوتاه سلطنتش بناهای زیادی در شیراز ساخت. بناهایی که هر کدام شاهکار معماری در گذشته و حال هستند. این سازه‌ها شامل مسجد، بازار، حمام، ارگ، کاروان‌سرا، آب انبار، دیوانخانه، کوشک، سربازخانه، ضراب‌خانه، شترخان و گمرک می‌شوند. تمام این بناها در محله «درب شاهزاده» که محله‌ای در شیراز قدیم بود، ساخته شده‌اند و به بناهای وکیل شهرت دارند.
همانطور که با هم خواندیم، حمام در گذشته برای معاشرت و برگزاری مراسم‌های اجتماعی استفاده می‌شد. به همین جهت آن‌ها را با وسعت زیادی می‌ساختند. حمام وکیل با 14 هزار مترمربع مساحت، از وسیع‌ترین حمام‌های عمومی ایران است. این حمام با سبک معماری هوشمندانه و زیبا، نقوش و نگاره‌های ایرانی - اسلامی و جالب توجه‌اش از برجسته‌ترین بناهای زندیه به شمار می‌رود.
تاریخ 200+ ساله حمام وکیل
دستور ساخت این حمام کم‌نظیر را کریم خان در سال ۱۱۸۷ هجری قمری صادر کرد. تکمیل آن نیز نیم دهه طول کشید. حمام را همزمان با مسجد وکیل و در غرب آن با 14 هزار مترمربع و ۸ هزار و ۶۶۰ متر زیربنا ساختند و نگاره‌های زیبایی بر روی سقف پیاده کردند. جالب است بدانید که این بنا تا زمان پهلوی دوم (سلطنت محمدرضا پهلوی) دایر بود. بخش‌هایی از آن به عنوان حمام نمره خصوصی استفاده می‌شد و سربینه و رخت‌کن را به زورخانه اختصاص داده بودند.
این حمام تاریخی در طی سال‌ها تغییرات زیادی به خود دیده است. بخش‌هایی از آن در زمان قاجار تعمیر و مرمت شده است و بخش‌هایی را پس از ساروج (نوعی ملات سنتی) زدن، مجددا تزئین کرده‌اند. در دوره پهلوی دوم که حمام هنوز دایر بود، دیوارها و سقف شکاف پیدا کردند که منجر به تعطیلی حمام شد. خوشبختانه در سال 1351 اداره باستان‌شناسی دست به مرمت بنا زد و آسیب‌های آن را تا حد زیادی جبران نمود.
پس از انقلاب اسلامی از آن به عنوان رستوران و سفره‌خانه بهره‌برداری شد و مجددا آسیب دید. در نهایت این بنا به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد.
معماری هوشمندانه حمام
ساخت این حمام کم‌نظیر به سه قرن پیش برمی‌گردد. با این حال در ساخت آن از هوشمندانه‌ترین اصول معماری بهره گرفته شده تا انرژی به هدر نرود. به عنوان مثال مسیر ورودی حمام به هشتی (رخت‌کن) را به صورت شیب‌دار ساخته‌اند. تدبیری که باعث می‌شد دمای بدن هنگام خروج تعدیل شود و هوای گرم از حمام خارج نشود.
جالب است بدانید که برای پوشاندن دیوارها و سقف، به جای گچ از آهک استفاده شده است. به دلیل آن که گچ رطوبت را به خود جذب می‌کند و باعث سرد شدن فضا می‌شود. اما آهک دوام بیشتری دارد و به حفظ دمای فضای داخلی حمام کمک می‌کند. نقش‌ونگارهایی که بر روی سقف حمام مشاهده می‌کنید، با آهک‌بری ایجاد شده‌اند. اکثر این نگاره‌ها از دوران زندیه به‌جا مانده‌اند، اما بخش‌هایی را در دوران قاجار ترمیم و مجددا ترسیم کرده‌اند.
سیستم گرمایش از کف حمام
یکی از جالب‌‌‌ترین بخش‌های گرمابه وکیل، سیستم گرمایشی آن است. برای این کار کف گرمخانه (فضای اصلی حمام) را با سنگ پوشانده‌اند تا دما را حفظ کند. در زیر این سنگ‌فرش‌ها، کانال‌های کوچکی تعبیه شده که به تمام حمام راه دارند و از این طریق گرما به تمام حمام منتقل می‌شود. همان سیستمی که امروز به آن گرمایش از کف می‌گوییم.
بخش‌های مختلف حمام وکیل
همانطور که خواندیم، حمام در گذشته صرفا فضایی برای شستشو و نظافت شخصی نبود و کاربردهای دیگری هم داشت. مکانی بود که افراد دور هم جمع می‌شدند، با هم معاشرت می‌کردند و مراسم‌های خاصی مانند حمام زایمان و حمام چله نوزاد را در آن برگزار می‌کردند. به همین دلیل هم فضای حمام را وسیع می‌ساختند و خدمات مختلفی را به افراد ارائه می‌دادند.
بخش‌های مختلف حمام وکیل شامل ورودی، هشتی، سربینه، میان‌در، گرمخانه، خزینه، خلوت، آب‌انبار، گاورو، خیاط، منبع آب، تون، فضای چال حوض و جلوخان است. در ادامه با این بخش‌ها و کاربردشان آشنا می‌شویم.
ورودی
مسئله‌ی قابل‌توجه در حمام وکیل، استفاده از معماری ویژه برای جلوگیری از هدررفت انرژی است. به همین منظور در حمام را کوچک طراحی کرده‌اند تا تبادل هوا به حداقل خود برسد. راهروی شیب‌داری از ورودی تا هشتی و سربینه (رخت‌کن) ساخته بودند تا هنگامی که فرد از حمام خارج یا وارد آن می‌شود، دمای بدنش به آهستگی متعادل شود. با این استراتژی ریسک سرماخوردن مخصوصا در فصول سرد سال کم می‌شد.
در و راهروی ورودی در زمان زندیه ساده بودند. کاشی‌کاری‌های زیبایی که بر روی آن‌ها مشاهده می‌کنید در دوران قاجار اضافه شده‌اند.
سربینه
پس از گذر از راهروی ورودی و هشتی به بزرگ‌ترین بخش حمام، یعنی سربینه (رخت‌کن) می‌رسیم. فضای سربینه را به شکل هشت‌ضلعی ساخته‌اند و یک حوض هشت‌ظلعی نیز در میانه آن قرار دارد. سقف میانی به شکل طاقِ رسمی‌بندی بسیار زیبایی است که بر هشت ستون سنگی حجاری شده پابرجاست. پیرامون سربینه نیز سکوهایی تعبیه‌شده و طاق‌های رسمی‌بندی کوچک‌تری بر بالای آن‌ها قرار گرفته‌اند. در دین اسلام مستحب است بعد از استحمام، پاها را در آب سرد بگذاریم. در مقابل چهار سکوی روبه‌روی هم، حوضچه‌های کوچکی از آب سرد برای این کار درنظر گرفته شده‌اند. افراد پس از استحمام و پیش از نشستن بر روی سکوها، پاهای خود را در این حوضچه‌ها قرار می‌دادند.
هر فردی که به سربینه وارد می‌شد، بر اساس جایگاه و منزلت اجتماعی خود، به سکوی خاصی راهنمایی می‌شد و هر قشر فضای مخصوص به خود را داشتند.
میان‌در
هشت‌ضلعی کوچکی بین سربینه (رخت‌کن) و گرمخانه (فضای اصلی) وجود دارد که به آن میان‌در می‌گفتند. این مکان را با نام برزخ یا هشتی دوم نیز می‌شناختند. کاربرد میان‌در در حمام این است که تبادل هوای گرم و سرد بین سربینه و گرمخانه به حداقل برسد. طراحی این فضا به گونه‌ای است که دید مستقیم بین سربینه و گرمخانه را از بین می‌برد. راهرویی که به میان‌در می‌رسد پر از پیچ‌وخم است تا بدن فرد سردوگرم نشود.
گرمخانه
فضای اصلی حمام که به شستشو اختصاص داشت را گرمخانه می‌نامیدند. گرمخانه حمام وکیل مربع‌شکل و کوچک‌تر از سربینه است. فضای میانی را طاق رسمی‌بندی زیبایی با چهار ستون در برگرفته است. در دو سوی گرمخانه، فضاهای کوچک‌تری وجود دارند که با طاقی رسمی‌بندی مسقف شده و حوضی در وسط دارند. کف گرمخانه از جنس سنگ بود تا دما را برای مدت بیشتری حفظ کند و همانطور که گفتیم دالان‌های زیر آن وظیفه انتقال گرما را داشتند.
شاه‌نشین
در دو طرف فضای گرمخانه دو شاه‌نشین با حوضچه‌های مرمری و پلکان سنگی ساخته شده که مخصوص شاه و درباریان او بوده است. متاسفانه یکی از این حوض‌ها در دوران پهلوی، هنگامی که از آن به عنوان حمام نمره استفاده می‌شد، تخریب شده است.
خزینه
خزینه‌های حمام وکیل در شمال گرمخانه قرار دارند. خزینه‌ی بزرگ‌تر که در وسط واقع شده، وظیفه تهیه آب گرم را داشت و خزینه‌های کوچک‌تر در دو طرف، آب سرد و ولرم را تهیه می‌کردند. برای گرمکردن آب از دو دیگ بزرگ استفاده می‌شده است.
حاکم‌نشین
در دو سوی خزینه نیز دو جایگاه حاکم نشین ساخته‌اند که هر یک حوضی مرمری دارد.
سایر فضاهای حمام
گاورو: به مسیر شیب‌داری که در کنار چاه آب قرار داشت، گاورو می‌گفتند. برای کشیدن آب چاه از نیروی گاو استفاده می‌شد.
تون: به مجموعه راهرو، اتاقک و ظرفی مسی که در زیر خزینه قرار دارد، گلخن، تیون، پاتیون و یا تون می‌گویند. تون جایی بود که انرژی موردنیاز برای گرمکردن آب خزینه تامین می‌شد. ظرفی گود از جنس مس در کف خزینه قرار داشت. در زیر این ظرف اتاقکی بود و شخصی که «تون تاب» نام داشت، هیزم‌ها را در آن می‌افروخت تا آب خزینه گرم شود.
نقش‌ونگارهای زیبای حمام
نقش‌های برجسته و بسیار زیبایی که در سقف و دیوار حمام وکیل دیده می‌شوند، نتیجه حکاکی بر روی آهک هستند. نقش‌های گلدانی در زمان زندیه ایجاد شده‌اند و نقش‌های داستانی را هنرمندان قاجاریه اضافه کرده‌اند. گرمابه وکیل را داستان‌سرایی‌های مذهبی و باستانی‌اش که نشات گرفته از تاریخ ایرانی – اسلامی هستند از سایر حمام‌ها متمایز می‌کند. مضامین این نقوش را می‌توانیم در سه دسته تقسیم‌بندی کنیم:
مضامین قرآنی
- صحنه معراج حضرت رسول (ص)
- تصویر حضرت علی (ع) و ذوالفقار
- صحنه قربانی کردن حضرت اسماعیل
- صحنه عشق‌بازی شیخ صنعان و دختر نصرانی
- صحنه به چاه انداختن حضرت یوسف (ع)
- صحنه بیرون آوردن حضرت یوسف (ع) از چاه
مضامین داستانی
- صحنه شست‌وشوی شیرین در چشمه
- صحنه سلطان سنجر و پیرزن
- صحنه دیدار شیرین و فرهاد
- صحنه دیدار بیژن و منیژه
مضامین طبیعی
- گل و بوته
کوتاه سخن
بدون اغراق قدم‌به‌قدم شیراز که پا بگذارید، دیدنی و زیباست. اگر قصد بازدید از این شهر تاریخی و زیبا را دارید، حتما برای دیدن مجموعه وکیل به خصوص حمام و موزه‌ی گرمابه وکیل هم برنامه‌ریزی کنید. تجربه قرار گرفتن در آن فضای تاریخی و تماشای نقش‌ونگارهایش، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی است. اگر از این حمام منحصر به فرد بازدید کرده‌اید، حس خود را با ما به اشتراک بگذارید.
