بقعه هارونیه مشهد

بناهای تاریخی زیادی در شهرهای مختلف کشورمان ایران وجود دارد که هر یک از آن‌ها با سبک‌های معماری متفاوت، جذابیت مخصوص به خود را دارند. جاهای دیدنی تاریخی مشهد هم توجه بسیاری از علاقه‌مندان به آثار تاریخی را به خود جلب کرده‌‌اند. یکی از این بناهای تاریخی در نزدیکی کلان‌شهر مشهد،  بقعه هارونیه است. ما در این مطلب قصد داریم نکات جامعی پیرامون بقعه تاریخی هارونیه بیان کنیم. با یوتراوز همراه باشید.

آنچه در ادامه از بقعه هارونیه می‌خوانید:

• ارتباط میان شهر توس و مشهد
• از بقعه هارونیه چی می‌دانید؟
• کاربری بقعه هارونیه
• معماری بقعه هارونیه
• بخش‌های مختلف بقعه هارونیه
• بازدید از بقعه هارونیه
• آدرس دقیق بقعه هارونیه
• نحوه دسترسی به بقعه هارونیه
• قبر هارون‌الرشید کجاست؟

ارتباط میان شهر توس و مشهد

بگذارید قبل از اینکه بحث درباره بقعه هارونیه را آغاز کنیم، درباره ارتباط شهر توس و مشهد، نکاتی بیان کنیم. نام قدیمی شهر مشهد، توس بوده که از مشهد امروزی، بسیار کوچکتر و با امکانات بسیار کمتری، بوده‌ است و اکنون جایی که بقعه هارونیه و آرامگاه فردوسی در آن قرار دارند، مرکز شهر توس در گذشته بوده‌ است. اما پس از مدتی، نام توس به مشهد، تغییر داده شد و به تدریج، این شهر، گسترش و رونق یافت که از جمله دلایل رونق این شهر، وجود حرم مطهر امام رضا (ع) در آن می‌باشد. همین امر سبب شد تا رفته رفته نام توس از یادها برود و دیگر هیچ آثاری به غیر از بقعه هارونیه از آن باقی نمانده است.

از بقعه هارونیه چی می‌دانید؟

حال که با تاریخ شهرهای توس و مشهد آشنا شدید و دلیل اینکه چرا بقعه هارونیه را در لیست آثار تاریخی شهر توس می‌دانند و اما امروزه با عنوان بقعه هارونیه در مشهد از آن یاد می‌کنند را درک کردید، وقت آن است که این بقعه تاریخی را به طور کامل، معرفی کنیم.

بقعه هارونیه در شهر قدیمی توس و در 25 کیلومتری شهر مشهد قرار دارد و تنها اثری است که از شهر قدیمی توس، باقی مانده‌ است. سازمان  حفظ آثار ملی و فرهنگی به منظور حفاظت از این اثر تاریخی، اطراف آن را حصارکشی و داخل آن را درخت‌کاری و گل‌کاری کرده‌ است و در فواصل کمی از یکدیگر، صندلی‌هایی جهت استراحت بازدیدکنندگان از این بنای تاریخی، قرار داده‌ است.

متاسفانه تاریخ دقیق ساخت این بنا مشخص نیست، اما گفته‌ها حاکی از آن است که زمان ساخت این بقعه به قرن هفتم و یا هشتم هجری قمری مربوط می‌شود.
شاید برایتان عجیب باشد، اما هنوز کاربری این بقعه نیز مشخص نشده‌ است و تنها یک سری گمانه‌زنی‌هایی در این رابطه وجود دارد که در ادامه، تمامی آن‌ها را بیان می‌کنیم. بقعه هارونیه همچنین با نام‌های گنبد هارونیه و بقعه هارون نیز شهرت دارد.

کاربری بقعه هارونیه

همانطور که به آن اشاره کردیم، هنوز به طور دقیق، کاربری بقعه هارونیه، مشخص نشده‌ است، اما یک سری گمان‌هایی در رابطه با کاربری این بنای تاریخی وجود دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم: 

یکی از گمانه‌زنی‌هایی که در رابطه با بقعه هارونیه و کاربرد آن وجود دارد، این است که گفته شده هارون‌الرشید در گذشته از این مکان به عنوان زندانی برای مجرمان استفاده می‌کرده است. البته ناگفته نماند که این بنا هیچ شباهتی به زندان ندارد!

از دیگر حدس‌های که در رابطه با کاربری بقعه هارونیه وجود دارد می‌توان به این مورد اشاره کرد که می‌گویند این بنا در دوران قبل از اسلام، آتشکده بوده‌ است.
برخی از کتاب‌ها نیز درباره کاربری بقعه هارونیه این گونه نوشته‌اند که مکانی برای شکنجه کردن امام موسی کاظم (ع) و عده‌ای از پیروان این حضرت بوده‌ است. علاوه‌بر تمامی این مواردی که ذکر کردیم در برخی از متون قدیمی نیز درباره بقعه هارون، اینگونه بیان کرده‌اند که در گذشته نقاره‌خانه و یا مامونیه بوده‌ است.

همچنین برخی از مطالعات صورت‌گرفته بر روی بنای تاریخی بقعه هارونیه، حاکی از آن است که آن را به عنوان یادبود امام محمد غزالی در سال 720 هجری قمری، ساخته‌اند، اما هنوز هیچ یک از ادعاهایی که درباره کاربری این بقعه تاریخی، کرده‌اند به اثبات نرسیده‌ است و هیچ یک از آن‌ها را نمی‌توان با اطمینان گفت. 

جالب است بدانید که داخل بنا، یک سنگ به رنگ سیاه وجود دارد که یادبود امام محمد غزالی است. بگذارید بیشتر در این‌باره، توضیح دهیم تا دلیل این ادعا و اقدام را  بهتر درک کنید.

در قسمت شمالی بقعه هارونیه، یک ردیف اتاق وجود دارد که شبیه به مکان‌های تدریس است، از آنجایی‌که امام محمد غزالی از دانشمندان آن زمان بود و به تدریس مشغول بود و همچنین در آن زمان در شهر قدیمی توس ماند، خانقاهی، تاسیس کرد تا در آنجا به عبادت بپردازد و همچنین به صوفیان تدریس کند و در همان شهر توس، دار باقی را وداع گفت.

سازمان حفاظت از آثار باستانی نیز به همین دلیل پس از اینکه بازسازی این بنای تاریخی به پایان رسید، سنگ سیاه رنگی به عنوان یادبود این عالم در آن نصب کردند. بقعه هارونیه در سال 1382 با عنوان آرامگاه منسوب به امام محمد غزالی در لیست آثار ملی و تاریخی به ثبت رسیده‌ است. البته نا گفته نماند آرامگاه اصلی منصوب به امام محمد غزالی که در کاوش های باستان شناسی کشف گردیده است و در فاصله حدود 2.5 کیلومتری از این بقعه قرار دارد.

معماری بقعه هارونیه

این بنای تاریخی به شکل 4 گوش است و از آنجایی‌که معماری به‌کار رفته در آن، ویژگی‌هایی مشابه معماری‌های قرن هشتم هجری دارد، برخی از افراد گمان می‌کنند که قدمت آن به همان قرن هشتم بازمی‌گردد. تمامی ساختمان این بقعه با استفاده از آجر، ساخته شده‌ است و به همین دلیل می‌گویند سبک معماری آن به سبک آذری است.

فضای داخلی این بنای تاریخی، شامل یک ایوان، 4 شاه‌نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی  است و در فضای بیرونی این بقعه نیز سنگ یادبودی در ابعاد کوچک که متعلق به امام محمد غزالی است به همراه باغچه‌ای به شکل مستطیل، قرار دارد.

بخش‌های مختلف بقعه هارونیه

درون این بنای تاریخی، بخش‌های مختلفی وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به شاه‌نشين، پنچره‌های مشبک، ایوان‌ها، طاق‌نماها، سردابه و گنبد، اشاره کرد.
معمار برای ساخت این بنا به گونه‌ای ماهرانه عمل کرده‌ است، به طوری‌که موجب ایجاد سایه‌روشنی درون آن شده‌ و جلوه بقعه را دوچندان کرده است. به عبارت دیگر سازنده این بنا به قدری هنرمند بوده‌ که با حداقل امکانات و بدون استفاده از هیج لامپ و چراغی، نورگیرهایی را به نحوی در بخش‌های مختلف ساختمان، تعبیه کرده‌ است که نور خورشید به تمامی بخش‌های مختلف آن برسند.

بقعه هارونیه از زمان احداث تاکنون، تغییراتی کرده‌ است که از جمله آن می‌توان به بسته شدن دو در از درهای ورودی آن و تبدیل‌شان به پنجره مشبک، اشاره کرد. به این معنا که امروزه تنها یک در ورودی در ضلع جنوبی بنا، وجود دارد و سردر آن نیز با استفاده از مصالحی از جنس آجر، تزئین شده‌ است. همین امر، این بنا را از دیگر بناهای تاریخی که در شهرهای مختلف کشورمان وجود دارد، متمایز کرده‌ است زیرا در تمامی آثار تاریخی به جای‌مانده، ترکیب رنگ‌های مختلف به چشم می‌خورد، اما بقعه هارونیه از این قضیه، مستثنی است و تنها طرح‌هایی در بخش‌های مختلف این بنا به چشم می‌خورد که هیچ رنگی ندارند.

بقعه هارونیه به لحاظ عظمت، قطر پایه‌ها، قدرت ایستادگی در کف و گنبد، از دیگر بناهای تاریخی متمایز است. نکته قابل‌توجه در خصوص این بنای تاریخی این است که در آن هیچ‌گونه کاشی‌کاری نشده‌ است و با این وجود هم توجه بسیار از افراد را به خود جلب کرده‌ است.

این بنا از نظر ظاهری، بسیار شبیه به آرامگاه سنجر در مرو است. همانطور که به آن اشاره کردیم طرح داخل بنا به شکل 4 ضلعی است و هر یک از اضلاع آن، طولی به اندازه 11 متر دارند. این بنای تاریخی به‌طورکلی، سه طبقه است که یکی از طبقه‌های آن را سردابی تشکیل می‌دهد؛ به این صورت که سرداب در طبقه پایینی و زیر طبقه همکف و یا به عبارتی طبقه منفی یک قرار گرفته‌ است. 

هر یک از اضلاع با استفاده یک ایوان مقرنس‌‌‌کاری شده‌، مزین شده‌اند. در فاصله‌ای که بین دو ایوان در هر یک از اطلاع وجود دارد، یک راهرو وجود دارد. راهروی موجود در این بنا، موجب اتصال طبقه همکف به طبقه سوم شده است. از دیگر دیدنی‌های این بقعه که به نوبه‌ی خود، شگفت‌انگیز است، می‌توان به وجود دو اتاق که قرینه یکدیگرند در دو سمت غرب و شرق بنا اشاره کرد. از این دو اتاق قرینه در گذشته برای رفتن به محوطه زیر گنبد، استفاده می‌کردند.

گنبد بقعه هارونیه

گنبد این بنای تاریخی از دو پوسته، تشکیل شده و اما پوسته خارجی آن در اثر گذر زمان و تابش نور خورشید و وزش باد به آن و دیگر عوامل طبیعی اعم از بارش برف و باران، از بین رفته ‌است. اداره میراث فرهنگی پس از آن اقدام به بازسازی بقعه هارونیه کرد و خوشبختانه هنوز هم این اثر تاریخی، پابرجاست.

قطر گنبد داخلی بنا، 11 متر و 30 سانتی‌متر است و به قدری بلند است که موجب شده سقف داخل بنا، ارتفاعی به اندازه 22 متر داشته باشد، بنابر آنچه تا به اینجا از بقعه هارونیه، توصیف کردیم، داخل آن فضای بسیار دلبازی دارد. 

بازدید از بقعه هارونیه

بازدید از بنای تاریخی بقعه هارونیه، رایگان است و به‌طور معمول، بازدید از آن بین 1 تا 2 ساعت طول می‌کشد، بنابراین اگر قصد دارید که از این بنای تاریخی دیدن کنید، بهتر است صبح‌هنگام و یا عصرهنگام، حدود یک تا دو ساعت قبل از غروب آفتاب را برای بازدید انتخاب کنید تا گرمای آفتاب در هنگام ظهر، شما را کلافه نکند و بتوانید به خوبی از تمامی قسمت‌های این بنا دیدن کنید.

بقعه هارونیه تنها 600 متر از آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی فاصله دارد، بنابراین با بازدید از این بنای تاریخی می‌توانید با یک تیر دو نشان زده و از آرامگاه فردوسی نیز بازدید کنید.

آدرس دقیق بقعه هارونیه

همانطور که به آن اشاره کردیم این بقعه تاریخی در فاصله 25 کیلومتری از کلان‌شهر مشهد واقع شده است، اما اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، بقعه هارونیه در استان خراسان رضوی، جاده مشهد – قوچان، سه‌راه فردوسی، حاشیه بلوار شاهنامه، نرسیده به آرامگاه فردوسی واقع شده‌ است.

نحوه دسترسی به بقعه هارونیه

اگر قصد بازدید از بنای تاریخی هارونیه را دارید باید بگوییم که برای دسترسی به این مکان می‌توانید، علاوه‌بر خودروی شخصی از وسایل حمل‌ونقل عمومی نظیر اتوبوس و تاکسی سرویس نیز استفاده کنید.

نحوه دسترسی به بقعه هارونیه با اتوبوس و تاکسی

با استفاده از تاکسی سرویس و یا اتوبوس‌های خط 202 خود را به ایستگاه شاهنامه 64 برسانید، سپس بقعه روبروی شما قرار خواهد داشت.

قبر هارون‌الرشید کجاست؟

از آنجایی‌که بقعه هارونیه با نام بقعه هارون نیز شناخته می‌شود، بسیاری از افراد تصور می‌کنند که هارون‌الرشید در این مکان، اقداماتی انجام داده‌ است و همانطور که در بخش قبلی به آن اشاره کردیم یکی از گمانه‌زنی‌هایی که در رابطه با کاربری بقعه هارونیه وجود دارد این است که هارون از این مکان به عنوان زندانی برای مجرمان استفاده می‌کرده‌ است. اما باید بگوییم که این تصور کاملا اشتباه است، زیرا هارون در سال 193 هجری قمری درگذشته ‌است، اما ویژگی‌های بنای تاریخی بقعه هارونیه حاکی از آن است که زمان ساخت آن به قرن هشتم هجری بازمی‌گردد.

قبر هارون‌الرشید در مشهد و برخلاف میل مامون پسر هارون‌الرشید، پشت مرقد امام رضا (ع) قرار دارد. زیرا او می‌خواست قبر پدرش، هارون‌الرشید، بالای سر امام رضا (ع) قرار گیرد. در واقع هدف مامون از این کار این بود که خود را در نظر دوستداران امام رضا (ع)، خوب جلوه دهد، به همین دلیل، تصمیم گرفت با نیرنگ، این حضرت را پس از شهادت ایشان در کنار پدرش، به خاک بسپارد، اما امام رضا (ع) متوجه این نقشه مامون شد و نگذاشت که نقشه وی، آنطور که دلش می‌خواست، عملی شود.

ما در این مطلب، سعی کردیم همه آنچه لازم است درباره بقعه هارونیه بدانید را بیان کنیم تا اگر قصد بازدید از مکان‌های تاریخی مشهد را دارید بتوانید هنگام سفر به مشهد مقدس با اطلاعات کامل به بازدید از این بنای تاریخی بروید. از اینکه وقت ارزشمندتان را برای خواندن این مطلب، صرف کردید، بی‌نهایت متشکریم. اکنون در پایان این مقاله شما می‌توانید سوالات و یا تجربیات خود از بازدید از بقعه تاریخی هارونیه را با ما و سایر کاربران مجله گردشگری یوتراوز به اشتراک بگذارید.