مسجد گوهرشاد مشهد

بی‌شک مهم‌ترین دلیل سفر به مشهد زیارت بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) است. حرم مطهر که یکی از بزرگ‌ترین مکان‌های مذهبی در دنیاست، دارای مساجد، آرامگاه‌ها، رواق‌های متعدد، کتابخانه، موزه و .. است. حرم برای خود دنیایی دارد دیدنی و برای همین است که جاهای دیدنی نزدیک حرم مشهد یا داخل مجموعه حرم، هیچ‌وقت از نگاه گردشگران دور نمی‌ماند. 

یکی از مهم‌ترین و البته قدیمی‌ترین آثار تاریخی در حرم، مسجد پر رمز و راز گوهرشاد است. این مسجد از مساجد قدیمی و زیبای حرم و یادگاری از بناهای دوران تیموری است. این مکان مقدس که در سده نهم هجری بنا شده است، ساخت آن 12 سال به طول انجامیده است و در صحن جنوبی حرم قرار گرفته است. این بنا که قدمتی دیرینه دارد، از معماری جالبی برخوردار است و نمونه یک معماری اصیل ایرانی است. در بخش شرقی مسجد گوهرشاد رواق امام خمینی و در بخش غربی آن بست شیخ بهایی قرار گرفته است. در ادامه با یومگ همراه باشید تا با هم نگاهی گذرا به این مسجد هزار داستان داشته باشیم.

آنچه در این مقاله درباره مسجد گوهرشاد خواهید خواند:

• مسجد گوهرشاد مشهد را که ساخت؟
• گشتی در مسجد گوهرشاد و آشنایی با معماری آن
• واقعه غم‌انگیز مسجد گوهرشاد
• تاریخچه مسجد گوهرشاد
• شاهکاری به نام منبر امام زمان در مسجد گوهرشاد
• کتابخانه مسجد گوهرشاد
• مسجد گوهرشاد کجاست؟

مسجد گوهرشاد مشهد را که ساخت؟

گوهرشاد؛ گوهری زیبا و خوش‌رنگ در حرم مطهر است. مسجدی که نام خود را از همسر شاهرخ تیموری، یعنی گوهرشاد بیگم گرفته است. مهد علیا، گوهرشاد آغا یا گوهرشاد بیگم که از امیرزادگان دوران تیموری بوده‌ است که دستور ساخت این مسجد را صادر می‌کند. این بانوی بزرگوار زنی سیاست‌مدار، قدرتمند و ثروتمند بود که علاقه زیادی به هنر داشت. این مسجد تقریبا مربعی‌شکل که یادگار اوست، یکی از مکان‌های مهم زیارتی در مجموعه حرم امام رضا (ع) است.  

زیبایی خط ثلث‌هایی که در این مسجد به چشم می‌خورد، به قدری شگفت‌آور است که زبان از توصیفش قاصر می‌ماند. مسجد گوهرشاد، چهار ایوان عظیم‌الجثه دارد و سبک معماری آن ترکیبی از سبک کلاسیک و اسلامی است. کاشی‌کاری‌های زیبا و خط و اسلوب معماری که در مسجد گوهرشاد به‌کار رفته است، همه سبب شده‌اند که این مسجد به عنوان یکی از بناهای باشکوه در زمان تیموریان شناخته شود. معمار هنرمند این مسجد، استاد قوام‌الدین شیرازی است که برای ساخت مسجد از شیوه تیموری پیروی کرده‌ است.

مسجد گوهرشاد مشهد با داشتن وسعتی بالغ بر 2850 متر مربع، وسیع‌ترین مسجد در میان دیگر بناهای ساخته شده در مجموعه حرم رضوی است. علاوه‌بر وسعت، این مسجد با داشتن قدمتی بسیار، یکی از کهن‌ترین بخش‌های حرم مطهر  است. بالای در ورودی ایوان دارالسیاده و در کتیبه ایوان مقصوره، نام بانی این مسجد با کاشی معرق نگاشته شده‌ است، تا تاریخ ایران، نام این بانوی بزرگوار را به فراموشی نسپارد.

گشتی در مسجد گوهرشاد و آشنایی با معماری آن

این مسجد کلاسیک به سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شده‌ است؛ بدین صورت که تقریبا مربعی شکل است. صحن این مسجد باشکوه 56/13 متر طول و 51/18 متر عرض دارد و 2800 مترمربع وسعت را در برگرفته است. مسجد گوهرشاد دارای هفت شبستان است و زیبایی‌هایش را در خشت خشت آن می‌توان دید. معماری اسلامی زیبایی که در طراحی، اسلوب، خط، کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق، مقرنس‌ها، گچ‌کاری و دیگر تزئینات این بنا دیده می‌شود، همه نشان از شاهکار معماری سنتی و شگفت‌آوری دارد که آن را به یکی از ارزشمندترین جاذبه‌های گردشگری مشهد تبدیل کرده است.

ایوان جنوبی مسجد، ایوان مقصوره نام دارد که با طول 35 متر بزرگ‌ترین ایوان مسجد است. گنبدخانه پشت ایوان مقصوره، جایی است که بخش‌های مختلف مسجد را به یکدیگر مرتبط می‌کند. ایوان السیاده، ایوان دیگر مسجد گوهرشاد است که در بخش شمالی آن قرار گرفته است. ایوان شرقی، ایوان اعتکاف و ایوان غربی، ایوان شیخ بهایی نام دارد. این دو ایوان نیز همچون دیگر بخش‌های مسجد، دارای معرق‌کاری و کتیبه‌های زیبایی به خط ثلث هستند و مسجد را به رواق امام خمینی ربط می‌دهند. در ادامه با گنبد، صحن و ایوان‌های مسجد گوهرشاد بیشتر آشنا شویم.

گنبد مسجد گوهرشاد

گنبد مسجد 41 متر ارتفاع دارد و در بالای ایوان مقصوره قرار گرفته است. این گنبد، در دو سمت خود دو مناره دارد که هر کدام از آن‌ها 43 متر ارتفاع دارند. برای تزئین این گنبد از آجر لعاب‌دار استفاده شده است و یک کتیبه با خط کوفی نیز در سطح خارجی آن به چشم می‌خورد.
مناره‌های مسجد گوهرشاد، در دو طرف گنبد قرار گرفته‌اند و ارتفاع آنها به 43 متر می‌رسد. کتیبه‌هایی که روی این مناره‌ها دیده می‌شود، مسجد گوهرشاد را زیبا و دیدنی‌تر کرده‌اند. صحن مسجد گوهرشاد، وسعتی بالغ بر 2800 متر مربع و زیربنایی به وسعت 9400 متر مربع دارد.

ایوان‌های مسجد گوهرشاد

ایوان مقصوره، مهم‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد است و یکی از زیبایی‌های این مسجد به شمار می‌رود. چرا که انواع هنرهای گوناگون معماری در این ایوان به کار رفته است. ایوان مقصوره، 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5.25 متر ارتفاع دارد. کتیبه‌ای که نشان از تاریخ مسجد بر کاشی‌های معرق دارد در همین ایوان نصب شده‌ است. این کتبیه، یک اثر هنری از فرزند گوهرشاد یعنی بایسنقر میرزا است. وی در آن زمان هنرمندی یگانه در خط و کتابت بوده‌ است. 

محراب مسجد نیز در ایوان مقصوره قرار گرفته و تماما از سنگ مرمر تشکیل شده‌ است. همچنین منبر معروف امام زمان (ع) نیز در همین ایوان قرار گرفته است. ایوان شمالی، ایوان شرقی و ایوان غربی از دیگر ایوان‌های این مسجد است.

شبستان‌های مسجد گوهرشاد

شبستان‌ها، از دیگر شاهکارهای هنری مسجد گوهرشاد هستند که پایه‌های قطوری دارند و به سبک معماری سنتی ساخته شده‌اند. این شبستان‌ها به صورت قرینه در اطراف ایوان‌های مسجد قرار گرفته‌اند. شبستان گرم، شبستان تبریزی، شبستان نهاوندی، شبستان سبزواری، شبستان میلانی، شبستان نجف‌آبادی، شبستان علوی یا آفتاب از شبستان های هفت‌گانه مسجد گوهرشاد هستند.

واقعه غم‌انگیز مسجد گوهرشاد

گوهرشاد، در طول تاریخ بلاها دیده‌ است! چه آن زمان که در زمین لرزه سال 1084 صدمه دید و چه آن زمان که در سال 1330 به دست روس‌ها گلوله‌باران شد. با این‌حال شاید بدترین اتفاق در تیر ماه 1314 رخ داد! سال 1314، سالی خونین برای مسجد گوهرشاد بود! در این سال مردم مشهد، طی تظاهراتی مخالفت خود را علیه سیاست‌های تغییر لباس و نداشتن حجاب اجباری نشان دادند. متاسفانه شاه آن زمان (رضاخان معروف به قزاق) با شنیدن خبر این تحصن، دستور کشتار مردم را صادر کرد. پس از آن دژخیمان شاه، تمامی درهای مسجد را بستند و مردمی که در مسجد گوهرشاد برای اقامه نماز رفته بودند را با قساوت هرچه تمام‌تر به گلوله بستند. بعد از این واقعه بیش از 1600 نفر کشته شدند و چند تن از روحانیون سرشناس در مشهد دستگیر و تبعید شدند.

تاریخچه مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد، از آن سرد و گرم چشیده‌های روزگار است! مسجدی که ساخت خود را بسیار شاهانه شروع کرد؛ همان زمانی که همسر گوهرشاد بانو برای روز بازگشایی قندیلی سه هزار مثقالی از طلا را هدیه داد. این آویزه سه هزار مثقالی امروزه یکی از زینت‌های مسجد گوهرشاد است. در طی سال‌ها، اتفاقات ناگواری برای مسجد گوهرشاد افتاد که سبب شد این مسجد بارها و بارها مورد مرمت قرار گیرد. یک‌بار زلزله‌ای ویرانگر مسجد را در هم فرو ریخت و بار دیگر روس‌هایی که گوهرشاد را به توپ بستند. با این‌که گوهرشاد، دست‌کم 16 بار مرمت شده‌ است، هنوز هم مسجدی استوار و پابرجاست. مسجدی که همچون آیینه‌ای زیبا از یک مسجد زیبای ایرانی است.

شاهکاری به نام منبر امام زمان در مسجد گوهرشاد

در زاویه جنوبی ایوان مقصوره، محراب بلندی قرار گرفته است که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این منبر که در سال 1243 هجری قمری ساخته شده‌ است، به نام منبر امام زمان شهرت یافته است. فتحعلی شاه قاجار، پادشاهی بود که دستور ساخت این منبر را صادر کرد و پس از آن محمد نجار منبری از چوب گردو و گلابی ساخت. 

بهتر است بدانید که منبر امام زمان، یک منبر معمولی نیست! استفاده نکردن از آهن و میخ در ساخت این منبر، آن را به منبری خاص تبدیل کرده‌ است. این منبر همچنین دارای منبت‌کاری‌ها و قلم‌زنی‌های فوق‌العاده‌ای است که زیبایی منبر را چندین برابر کرده‌‌اند. ارتفاع منبر امام زمان از زمین تا عرشه (مکان نشستن)، هفت‌ونیم متر است و برای بالارفتن از آن 14 پله تعبیه شده‌ است.

کتابخانه مسجد گوهرشاد

کتابخانه مسجد گوهرشاد، یکی از گنجینه‌های کهن خطی در ایران است که مقابل مسجد گوهرشاد و در سمت چپ صحن جامع رضوی قرار گرفته است. این مسجد که وابسته به آستان قدس رضوی است، با هدف نگهداری از نسخه‌های خطی و چاپی در سال 1332 خورشیدی تاسیس شده‌ است. معماری این مسجد برگرفته از حمام گنجعلی‌خان کرمان است؛ معماری که سبب شده تالار مطالعه نورگیرهای طبیعی داشته باشد و کتاب خواندن در آن راحت تر باشد.

مسجد گوهرشاد کجاست؟

مسجد گوهرشاد، نمونه‌ای از یک مسجد اصیل ایرانی است که در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته است. این مسجد از شمال به رواق دارلسیاده، از جنوب به صحن قدس، از شرق به رواق امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهائی می‌رسد. شما می‌توانید در هر ساعت از شبانه‌روز  از این شاهکار معماری اسلامی دیدن کنید. 

شاید مسجد گوهرشاد زیباترین مسجد ایران نباشد! اما بدون‌شک این مسجد جزو یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. این مسجد زیبا که از لحاظ تاریخی ارزش بسیاری دارد، به یکی از پربازدیدترین مسجدهای ایران تبدیل شده‌ است.