جشن مهرگان

جشن مهرگان در ایران باستان، به‌عنوان یک جشنواره زرتشتی شناخته می‌شود که هرسال 195 روز بعد از تحویل سال جش گرفته می‌شد و همه‌ی مردم کشور در شادی آن سهیم بودند. در متون قدیمی جشنواره‌ی مهرگان به الهه‌ی زرتشتی میترا (الهه‌ی دوستی، عشق و علاقه) اختصاص دارد. و درواقع ادای احترامی به جایگاه این الهه‌ی باستانی ایرانی بوده است. اما در کنار این‌ها، نگاه دیگری هم به جشن مهرگان وجود دارد که آن را از اسطوره‌های زرتشتی جدا کرده و به‌عنوان جشن برداشت پاییزه کشاورزان معرفی می‌کنند. ما در این صفحه از مجله گردشگری یوتراوز قرار است به سراغ این جشن باستانی برویم و بیشتر با آن آشنا شویم.

جشن مهرگان چیست؟

بسیاری از متن‌های اوستایی، سال ایرانی را به دو فصل شش‌ماهه تابستان و زمستان تقسیم می‌کنند که آمدن هرکدام از آن‌ها را باید با مراسم‌ها و آداب مشخصی جشن گرفت. در گذشته، رسیدن فصل تابستان (شش‌ماه اول سال) با نوروز و رسیدن فصل زمستان (شش‌ماه دوم سال) با مهرگان، جشن گرفته می‌شد و همه ایرانی‌ها این دو روز را به‌عنوان روزهای اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی می‌شناختند که به معنی رسیدن زمان برداشت محصولات کشاورزی است و برکت را به زندگی کشاورزان می‌آورد. برای همین هم هست که مهرگان را با نام جشن شکرگزاری هم می‌شناسیم.

ناصرخسرو در یکی از شعرهایش به این موضوع اشاره کرده و دو جشن نوروز و مهرگان را زمان اعتدال می‌داند و هردوی آن‌ها را در کنار هم قرار می‌دهد. ناصرخسرو در این بیت نوشته است:

نوروز به از مهرگان، گرچه

هردو زمانند، اعتدالی

پس درواقع مهرگان دومین جشن مهم ایرانی‌ست که در ادامه به تاریخ دقیق و آداب‌ورسوم برگزاری آن اشاره خواهیم‌کرد.

جشن مهرگان چه‌روزی است؟

برخی از محققان معتقدند که مهرگان باید دقیقا در زمان اعتدال پاییز، یعنی روز اول ماه هفتم تقویم شمسی (ماه مهر)، جشن‌گرفته شود. اما واقعیت این است که جشن مهرگان را معمولاً در روز نام مهر یعنی شانزدهمین‌روز از ماه هفتم تقویم زرتشتیان، برگزار می‌کنند.

در تقویم مذهبی زرتشتیان ایران، مهرگان همزمان با شروع برداشت محصولات زمستانی جشن گرفته می‌شود. این جشن از شانزدهمین‌روزِ ماه هفتم تقویم زرتشتی که به نام «مهر روز» شروع می‌شود و در روز بیست‌ویکم این ماه یعنی «رام روز» به پایان می‌رسد. روز اول به‌عنوان «مهرگان خُرد» و روز آخر به نام «مهرگان بزرگ» نام‌گذاری شده‌اند.

اما اگر از تقویم زرتشتی فاصله بگیریم و به‌سراغ ادبیات برویم، می‌بینیم که خیلی از شاعران و نویسندگان ایرانی، روز اول ماه هفتم را به‌عنوان روز مهرگان معرفی‌ کرده‌اند. مثلا اسدی توسی در گرشاسب‌نامه درباره جشن مهرگان می‌نویسد:

فریدون فرخ به گرز نبرد

ز ضحاک تازی برآورد گرد

چو در برج شاهین شد از خوشه مهر

نشست او به شاهی سر ماه مهر

البته این شعر فردوسی اشاره‌ای به ریشه اساطیری جشن مهرگان دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. اما برگزاری این جشن در روز اول ماه هفتم، دلایل دیگری هم دارد، از جمله این‌که زمان برداشت محصولات زراعی، رسیده و کشاورزان ایرانی به شکرانه برداشت محصولات جدیدشان جشن می‌گیرند.

آداب‌ورسوم جشن مهرگان

جشن مهرگان هم مثل سایر جشن‌های کهن ایرانی، آداب‌ورسوم خاص خودش را دارد. در ادامه این مقاله از مجله یوتراوز، قرار است کمی هم درباره آداب‌ورسوم این جشن صحبت کنیم تا ببینیم که ایرانیان باستان چگونه، شروع فصل پاییز را جشن می‌گرفتند.

پوشیدن لباس ارغوانی

ایرانی‌ها معمولا در روز مهرگان لباس‌های ارغوانی می‌پوشیدند. یا حداقل این‌که تلاش می‌کردند لباس‌هایشان را با آرایه‌هایی به رنگ ارغوا، تزئین کنند. علاوه‌براین، براساس آن‌چه در نوشته‌های قدیمی پیدا شده، مردم در این روز، در کنار پوشیدن لباس‌های ارغوانی، «نبشته‌های شادباش» یا همان کارت تبریک‌های متنوعی را هم در دست می‌گرفتند و به یکدیگر هدیه می‌دادند.

پهن‌کردن سفره مهرگان

پهن‌کردن سفره در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. همان‌طورکه در زمان فرارسیدن سال نو هم سفره هفت‌سین پهن می‌کنیم و نوروز را در کنار این سفره جشن می‌گیریم. برهمین اساس، ایرانیان باستان برای برگزاری جشن مهرگان هم سفره ویژه‌ای پهن می‌کردند و نمادهای مختلفی را روی آن می‌گذاشتند. اما نکته جالب‌تر اینجاست که معمولا رنگ سفره یا خوان مهرگان هم ارغوانی بوده است.

از جمله چیزهایی که ایرانیان باستان، برروی سفره مهرگان می‌گذاشتند، می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• گل همیشه شکفته و شاخه‌های سرو یا گز: امروزه مشخص نیست که «گل همیشه شکفته» نام یک گیاه مخصوص است یا منظور همان گل‌هایی‌ست که عمر زیادی دارند و در بیشتر روزهای سال، شکوفا می‌ماندند.
• میوه: معمولا از میوه‌های پاییزی که رنگ سرخ دارند استفاده می‌شده اما میوه‌های دیگری مثل سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنح، انجیر، بادام، زالزالک، ازگیل، خرما و خرمالو هم روی سفره مهرگان گذاشته می‌شدند.
• نان سیروک: از ترکیب آرد گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن پخته می‌شده است.
• شربت هئومه و شیر: همه حاضران در جشن باید به نشانه‌ی «پیمان»، از این شربت می‌نوشیدند.
• شیرینی مخصوص
• گلاب
• آتش‌دان
• آجیل
• آش هفت‌غله
• آینه

جشن و شادی دسته‌جمعی

بعد از خوردن نان و نوشیدن شربت مخصوص مهرگان، مردم دور هم جمع می‌شدند و با موسیقی و پایکوبی‌های دسته‌جمعی، شروع مهرگان را جشن می‌گرفتند. ایرانی‌ها یک رقص باستانی مخصوص هم برای این جشن داشتند که به نام «آرغُشت» شناخته می‌شود.

در این جشن، شعله‌های آتش‌دان هم با گیاهانی مثل هوم که باعث برافروخته‌شدن آتش می‌شوند، روشن و با اسپند، زعفران یا عنبر، معطر می‌شدند. در نهایت هم مردم دور این آتش‌دان‌ها جمع می‌شدند و دست یک‌دیگر را به نشانه پیمان، می‌فشردند. در قسمت بعدی مقاله، بیشتر درباره جزئیات برگزاری این بخش از مراسم مهرگان صحبت خواهیم کرد.

جشن مهرگان چگونه برگزار می‌شود؟

در آفتاب اولین روز جشن، مردم در نزدیکی بزرگ‌ترین چشمه روستا جمع شده و دعا می‌خواندند. سپس همزمان با خواندن ترانه‌ها و آوازهای مخصوص مهرگان به درب خانه‌های روستا می‌رفتند و از میزبان هر خانه مقداری آجیل می‌گرفتند. در نهایت آجیل‌های جمع‌آوری‌ شده به معبد هر روستا برده می‌شد و به به نگهبان آتش هر معبد داده می‌شد تا او یک‌سال دیگر هم به‌خوبی از آتش معبد نگه‌داری کند و آن را روشن نگه‌دارد.

قبل از ضیافت، تمام اعضای خانواده جلوی آینه می‌ایستادند وعبادت می‌کردند. بعد از آن‌ هم اطراف چشم‌شان را باسرمه آرایش می‌کردند. سرمه در فرهنگ ایرانی‌های اهمیت خاصی دارد و در این‌جا هم به‌عنوان ماده‌ای خوش‌یمن و مبارک، دور چشم مردم کشیده می‌شده است.

در ادامه‌ی این مراسم و در ساعاتی که نورخوررشید هنوز بر زمین می‌تابد، هر خانواده یک گوسفند (یا مرغ) قربانی و گوشت آن را روی سه سنگ کباب می‌کردند. البته شاید جالب باشد بدانید که تعداد سه سنگ در این مراسم هم به نشانه‌ی سه بخش مهم تعلیمات زرتشت، یعنی «گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک» تعیین شده است.

بعد از مراسم قربانی، پوست و چربی گوسفند را به آتشکده می‌برند و چربی را روی آتش می‌اندازند تا شعله‌های آتش به‌شدت بسوزد. در زمان سوختن آتش نیز مردم مشغول عبادت در آتش‌کده می‌شوند.

این جشن یک غذای مخصوص هم دارد که برای پخت آن، گوشت قربانی را روی آتش تفت می‌دادند و در کنار کلوچه‌های مخصوص این روز، به‌عنوان غذای ویژه جشن مهرگان می‌خوردند. گاهی‌اوقات هم این غذا درمیان غیر زرتشتی‌ها هم تقسیم می‌شد تا آن‌ها هم سهمی از شادی این روز داشته‌باشند.

ریشه‌یابی جشن مهرگان در ایران باستان

ریشه کلمه‌ی «مهر» در زبان‌های باستانی ایرانی به واژه miθra برمی‌گردد که در اوستا به معنای «ایزد میترا» استفاده شده است. این کلمه در زبان‌های باستانی به شکل‌های مختلفی خوانده می‌شود اما در همه‌ی این زبان‌ها به معنای فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت به‌کاربرده می‌شود؛ که متضاد کلمات دیگری مثل دروغ، دروغ‌گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی‌کردن است. علاوه‌بر‌این‌ها «مهر» در ادبیات کهن ایرانی نام یک فرشته، نماد خورشید و همچنین نام ماه هفتم تقویم شمسی هم هست.

ایرانیان باستان معتقد بودند که «مهر» خدای عشق و دوستی، قراردادها و پیمان‌ها و نماینده‌ی نور است. بعدها «مهر» به‌عنوان نمادی از خورشید در نظر گرفته شد و سربازان ایرانی به آن اعتقاد عمیقی داشتند تا جایی‌که ارتش هخامنشی در تمام جنگ‌هایش پرچمی داشت که «مهر» را در حال تابش خورشید نشان می‌داد. همچنین در بررسی آثار و سنگ‌نوشته‌های به‌جامانده از دوران هخامنشی، بارها به این واژه برمی‌خورید که نشان از اهمیت و جایگاه آن در میان ایرانیان باستان دارد.

با گسترش امپراتوری هخامنشی و تبلغ آیین «مهر»، تعداد زیادی از امپراتورهای رومی به میتراییسم روی آوردند. در این میان، جولیانوس که یکی از پادشاهان آیین میترایی روم است، تصمیم گرفت برای دیدار از کشور خدای خود به ایران برود، اما در مسیرش به سمت ایران به قتل رسید. گفته‌شده که جولیانوس در آخرین لحظه‌های زندگی‌اش خون خود را به سمت خورشید پرتاب کرد و گفت: «این هدیه من به شماست».

درحال‌حاضر هم اگر کمی با دقت به جزئیات دین مسیحیت نگاه کنیم، متوجه خواهیم‌شد که هنوز هم بسیاری از آیین‌ها، سنت‌ها، اعتقادات و دعاهای میترایی در میان پیروان این دین جریان دارد. به‌عنوان مثال می‌توانیم به روز مقدس مسیحیان یعنی روز یکشنبه (Sunday – به‌فارسی: روز خورشید) اشاره کنیم.

مهرگان از نگاه اسطوره‌ای

اگر بخواهیم نگاهی اسطوره‌ای به مهرگان داشته باشیم، باید به شاهنامه فردوسی برگردیم. فردوسی جشن مهرگان را روزی می‌داند که فریدون بر تخت پادشاهی ایران نشست و تاج‌گذاری کرد. فردوسی در این‌باره می‌نویسد:

فریدون چو شد بر جهان کامکار

ندانست جز خویشتن شهریار

به رسم کیان تاج و تخت مهی

نیاراست با کاخ شاهنشهی

به روز خجسته سَرِ ماه مهر

به سر برنهاد آن کیانی کلاه

زمانه بی‌ اندوه گشت از بدی

گرفتند هر کس رَه بِخردی

دل از داوری‌ها بپرداختند

به آیین، یکی جشن نو ساختند

نشستند فرزانگان، شادکام

گرفتند هر یک ز یاقوت، جام

میِ روشن و چهره‌ی شاه، نو

جهان نو ز داد از سرِ ماهِ نو

بفرمود تا آتش افروختند

همه عنبر و زعفران سوختند

پرسیتیدن «مهرگان» دین اوست

تن‌آسانی و خوردن آیین اوست

اگر یادگار است ازو ماه و مهر

بکوش و به رنج ایچ مَنمای چِهر

اما برخلاف فردوسی، بعضی از مورخین اعتقاد دارند که جش مهرگان به کشته‌شدن ضحاک توسط فریدون در کوه دماوند اختصاص دارد. این اختلاف نظر تا امروز هم همچنان پابرجاست و نمی‌توان با قطعیت گفت که ایرانی‌ها در روز جشن مهرگان کشته‌شدن ضحاک را جشن می‌گیرند یا تاجگذاری فریدون را.

بعضی از زرتشتیان هم اعتقاد دارند که فریدون در این روز آیین قربانی را به‌جا آورد و مردم هم دستور داد که در این روز قربانی کنند. به همین دلیل، سنت قربانی‌کردن گوسفند یا مرغ در میان ایرانی‌ها کار بسیار پسندیده‌ای بوده است.

تاریخچه جشن مهرگان

همان‌طور که پیش از این هم اشاره کردیم، قدمت این جشن به زمان پادشاهی فریدون بر ایران برمی‌گردد؛ به‌عبارت دیگر جشن مهرگان بیش از 4هزار سال قدمت دارد و پیشینه‌ی آن به هزاره دوم پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد.

جالب است بدانید که قبل از شکل‌گیری تمدن هخامنشی در ایران، جشن مهرگان با نام‌ «مهرگان بغ‌یادی- به معنای: یاد خدا، سپاس‌گذاری از خدا» شناخته می‌شد. جالب است بدانید که شهر بغداد (به معنای: خدا داد) هم نام خودش را از این آیین کهن ایرانی گرفته است. چراکه بر اساس آنچه در اوستا می‌خوانیم، بغداد باغی در نزدیکی تیسفون بود که بعدها به شهر تبدیل شد.

بعد از این دوران هم مهرگان باهمان شکوه و جلوه‌های نوروزی جشن گرفته می‌شد. در این روز رسم بر این بود که مردم برای همدیگر و برای پادشاه هدیه می‌بردند. جالب است بدانید که بر اساس متون تاریخی در این روز، هدیه‌هایی مثل بیش از ده‌هزار سکه طلا هم به دربار پادشاه پیشکش شده است. اما نکته مهم اینجاست که بعدها اگر هدیه دهنده به پول نیاز داشت دو برابر مبلغ هدیه را به او پس می‌دادند.

با این‌حال پس از حمله‌ی مغول به ایران، جشن مهرگان محبوبیت خود را از دست داد و دیگر مثل سابق در همه‌جا برگزار نشد. اما زرتشتیان یزد و کرمان همچنان جشن مهرگان را به شکلی باشکوه برگزار می‌کنند. حتی وقتی کودکی در مهرگان متولد می‌شود، پدر و مادرش نام او را با نام «مهر» همراه می‌کنند؛ مثل مهردخت یا مهرداد یا مهربان.

برگزاری جشن مهرگان در ایران

همان‌طور که در قسمت قبلی گفتیم، مهرگان هنوز هم در میان زرتشتیان ایرانی (بعضی از نقاط یزد، کرمان، اصفهان و شیراز) زنده است و هرساله با آداب‌ورسوم خاصی جشن گرفته می‌شود. درحال‌حاضر بعضی از آیین‌های این جشن، منسوخ شده و دیگر از اهمیت قبلی برخوردار نیست اما با این‌حال در روز جشن مهرگان وقتی مهمانان جشن به آتش‌کده می‌روند، مقابل ورودی آتش‌کده، کمی گلاب روی کف دست‌شان می‌ریزند و به‌صورت می‌کشند، در آینه به خودشان نگاه می‌کنند و سپس با شیرینی (نقل) از آن‌ها پذیرایی می‌شود تا وارد آتش‌کده شوند.

در ادامه این مراسم، موبدان (روحانیون زرتشتی) درکنار سفره مهرگان می‌نشینند و همراه با شرکت‌کنندگان به نیایش اهورامزدا مشغول می‌شوند. این مراسم سپس با سخنرانی موبدان و بزرگ‌داشت «ایزد مهر» ادامه پیدا می‌کند. از بخش‌های دیگر این جشن می‌توانیم به گات‌ها خوانی، شعرخوانی، برگزاری مسابقات متنوع، اجرای نمایش پیروزی فریدون بر ضحاک و… اشاره کنیم. در پایان جشن مهرگان هم، با انواع خوراکی‌های سفره مهرگان که در زمان برگزاری آیین نیایش‌خوانی تبرک شده‌اند، از مهمانان حاضر در جشن، پذیرایی می‌شود.

اگرچه که قربانی‌کردن یکی از رسوم اصلی جشن مهرگان زرتشتیان ایران بوده و اهمیت بسیار بالایی برای آن‌ها داشته‌است. اما درحال‌حاضر، آیین قربانی روز مهرگان، کاملا منسوخ شده و در بسیاری از شهرها دیگر خبری از قربانی مهرگان نیست. با این‌حال خوب است بدانید که بعضی‌ها، آیین قالی‌شویی مشهد اردهال کاشان را یادگاری به‌جامانده از مهرگان می‌دانند.

برگزاری جشن مهرگان در کشورهای دیگر

اگر به نقشه‌های ایران باستان نگاه کنید، اولین‌چیزی که توجه شما را به خودش جلب می‌کند، وسعت کشور ایران است. تا جایی‌که خیلی از همسایه‌های کنونی ایران هم بخشی از این قلمرو پهناور به‌شمار می‌آمدند. همین موضوع باعث شده تا آداب‌ورسوم و فرهنگ ایرانی تاثیر ویژه‌ای بر زندگی مردم این کشورها بگذارد. یکی از جلوه‌های این تاثیر، برگزاری جشن نوروز و مهرگان در این کشورهاست. به‌عنوان مثال؛ هرساله جشن مهرگان در افغانستان، ارمنستان، تاجیکستان، ازبکستان و جمهوری آذربایجان برگزار می‌شود.

کلام آخر

خبر خوب این‌که درحال‌حاضر پرونده جشن مهرگان به همت «دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی» ایران در پژوهشکده مردم‌شناسی در حال آماده‌سازی است تا برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو، ارسال شود. البته این کار، همکاری مشترکی میان ایران و تاجیکستان است.

اگر شما هم از علاقه‌مندان به فرهنگ ایرانی هستید و دلتان می‌خواهد حال‌وهوای این جشن باستانی را از نزدیک تجربه کنید، می‌توانید با مراجعه به سایت یوتراوز، بلیط هواپپما یا بلیط قطار خودتان را به مقصد یکی از شهرهای اصفهان، یزد، کرمان و شیراز بخرید تا لذت نفس‌‌کشیدن در میان آداب‌ورسوم و فرهنگ‌های کهن ایرانی را تجربه کنید. نگران محل اقامت‌تان هم نباشید، در یوتراوز می‌توانید اطلاعات بیش از هزار هتل در سراسر کشور را با هم مقایسه کرده و در نهایت رزرو هتل موردنظرتان را نهایی کنید. در طول فرایند خرید بلیط یا رزرو هتل هم می‌توانید با شماره 1548 تماس بگیرید تا همکاران ما در واحد پشتیبانی یوتراوز به سوالات شما پاسخ بدهند.

مطمئن باشید که تماشای جشن‌های باستانی ایرانی، تجربه‌ای‌ست که حتما ارزش امتحان کردن دارد و بعد از تماشای آن، داستان‌های زیادی برای تعریف کردن خواهید داشت.

سوالات متداول

جشن مهرگان چه جشنی است؟

مهرگان یک جشن باستانی ایرانی‌ست که در متون اساطیری، آن را به جشن پیروزی فریدون بر ضحاک نسبت داده‌اند. اما نظر کم‌اعتبارتری هم هست که اعتقاد دارد مهرگان در تقویم زرتشتی به‌عنوان شروع فصل شش‌ماهه زمستان و زمان اعتدال پاییزی جشن گرفته می‌شده است.

جشن مهرگان چه روزی است؟

در تقویم زرتشتی، «روز شانزدهم مهر» به‌عنوان روز مهرگان شناخته می‌شود.

نام‌های دیگر جشن مهرگان چیست؟

این جشن در طول تاریح با نام‌های «متراکانا»، «بغ‌یادی» و «مهرجان» شناخته می‌شده است.

امروزه جشن مهرگان در کجاها برگزار می‌شود؟

درحال‌حاضر در برخی از بخش‌های اصفهان، شیراز، کرمان و یزد، جشن مهرگان برگزار می‌شود. کشورهایی مثل افغانستان، ارمنستان، تاجیکستان، ازبکستان و جمهوری آذربایجان هم از برگزارکنندگان این جشن هستند.