فرهنگ بومی تبریز

تبریز کلان‌شهری در استان آذربایجان شرقی است که سومین شهر بزرگ ایران بعد از تهران و مشهد به شمار می‌رود. آداب‌ورسوم و فرهنگ بومی منحصربفرد این شهر آن را به مقصدی محبوب برای گردشگران تبدیل کرده است. بسیاری به قصد بازدید از جاهای دیدنی تبریز به این شهر سفر می‌کنند. تبریز به واسطه اصالت خود به شهر بدون گدا در ایران شناخته می‌شود و به همین دلیل یکی از امن‌ترین مقصدهای گردشگری در ایران است. اما شهر شکلاتی ایران، شهر صائب و شمس بزرگ، سرزمین ستارخان؛ دلیرمرد بزرگ و دیار شهریار هم از دیگر القاب این شهر است. در ادامه همراه با یوتراوز به معرفی فرهنگ بومی تبریز می‌پردازیم.

آنچه در این مقاله درباره فرهنگ بومی تبریز می‌خوانید:

• لباس‌های محلی شهر تبریز
• ادبیات بومی تبریز 
• موسیقی محلی و سنتی تبریز
• غذاهای محلی تبریز
• بازی‌های بومی و محلی تبریز
• سوغات و صنایع دستی شهر تبریز
• آداب و رسوم شهر تبریز

لباس‌های محلی شهر تبریز

لباس‌های بومی و محلی هر شهر نشان از نماد فرهنگی آن شهر دارند. لباس‌های سنتی رنگارنگی که در تن زنان و مردان ترک خوش می‌درخشد، بسیار زیبا و دیدنی هستند. لباس‌هایی سنتی که نشان از پیشینیان و اسطوره‌ها در فرهنگ بومی آذربایجان شرقی دارند. لباس‌های ترکی، با نقش‌ونگار‌های درخشان چین‌دار با پارچه‌های ابریشم و متقال به خوبی زینت داده شده‌اند. لباس محلی آذربایجان شرقی برای زنان و مردان شامل سه قسمت تن‌پوش، پاپوش و سر‌پوش می‌شود.

لباس بومی زنان آذربایجان شرقی:

• سرپوش: برک، چادرا، اوربند، شاماخی، آلاچارشاب، چپی، عرقچین، روسری‌کلاغه‌ای، چالما، شال و چارقد
• تن‌پوش: تومان، کوینک، دن، یل، جلیقه، شلته، جان‌کوینک، خود و ترکوینکی
• پاپوش: گالش، چاروق، جوراب، قوندارا، قیرمیزی باشماق و تک گون

زنان ترک با لباس‌های جذاب و دیدنی همراه با زیورآلات مخصوص و کلاه برک (که با منجوق‌های رنگارنگ و سکه‌های طلایی و نقره‌ای تزئین شده است)، خود را می‌آرایند.

لباس مردان آذربایجان شرقی:

• سرپوش (کلاه): برک، پاپاخ، پوستی، پهلوی، کپی، کامپابورک، لبه‌دار، کئچه بورک، دورگه بورک، حصیری، یون بورک، عرقچین و بورک
• تن‌پوش: آغ کوینک، کوینک، بی‌غب کوینک، روباشاکا، پنجه، ستیره، آرخالق، اویما دن، گیمه، پالتون، اووماشال، کورک
• پاپوش: لب‌چین یا دولما، گلاسه باشماخ، تک گون، چاروق و چوست

ادبیات بومی تبریز

گویش و لهجه هر شهر و استان در ایران عزیزمان بسیار شیرین و شنیدنی است. باید دانست که برای آشناشدن با فرهنگ یک منطقه، توجه به زبان و گویش یکی از اصلی‌ترین عوامل است. زبان مردم شهر تبریز از همان ابتدا زبان آذری بوده است. این زبان در بخش‌های مختلف استان آذربایجان شرقی با لهجه‌های متفاوتی تلفظ می‌شود. اگرچه مردم تبریز در مدرسه و مراکز آموزشی به زبان فارسی می‌خوانند و می‌نویسند اما در واقع زبان محلی خود را فراموش نکرده و در زندگی روزمره خود به آن سخن می‌گویند.

مردم خون‌گرم تبریز در گفتار و تکلم خود خیلی کم از حرف (غ) استفاده می‌کنند و در عوض از گویش فارسی آن یعنی (گ) استفاده می‌کنند. یکی از خصوصیات بارز لهجه و گویش ترکی کشیدگی حروف و صداهاست. آتاج ی (بد رفتار)، اوت پارچاسی (آدم زرنگ)، انگه وئرمک (پر حرفی کردن) تنها تعداد کمی از کلمات و اصطلاحات ترکی است که تبریزی‌ها استفاده می‌کنند. برای آشنایی بیشتر با این زبان باید با مردم تبریز کمی خوش‌‌‌وبش کنید و با آنها هم‌کلام شوید تا درک کامل‌تری از این گویش داشته باشید. این شعر ترکی، بخش کوتاهی از اشعار استاد شهریار در وصف تبریز است.

«کونلوم قوشو قاناد چالماز سن سیز بیر آن آذربایجان
خوش گونلرین گئتمیر مدام خیالمیندان آذربایجان»

موسیقی محلی و سنتی تبریز

موسیقی‌ شهر تبریز به عنوان بخشی مهم از فرهنگ زنده و بومی مردم آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. هنگامی‌که تار‌ و‌ پود احساسات با نت موسیقی و صدای خوش‌آوازخوان آمیخته می‌شود، به پدیده‌ای شنیدنی و اعجاب‌انگیز تبدیل می‌شود. موسیقیدانان اصیل شهر تبریز از بین مردم این شهر هستند که با عشق به این کار، هنر با اصالت و نوای شورانگیز خود را در اختیار مردمان قرار می‌دهند. یکی از موسیقی‌های شناخته شده در شهر تبریز، عاشیق لَر به معنی عاشق‌هاست که در میان مردم جایگاه والایی دارد. نوازندگان این موسیقی با اصالت در واقع عاشیق‌ها هستند.

عاشیق‌ها گروهی متشکل از شاعرها، آهنگساز، خواننده، نوازنده، هنرپیشه و داستان‌گو هستند که سروده‌های ماهرانه خود را به هنر موسیقی تبدیل می‌کنند و آن‌را به نسل‌های پس از خود منتقل می‌کنند. عاشیق‌ها افرادی خردمند و سخندانان باهوشی هستند که محفل‌های حکمت‌آموز را تشکیل می‌دهند. در روزگاران قدیم به عاشیق‌ها، اوزان، وارساق و یانساق هم می‌گفتند و اگر فردی در موسیقی از همه درجه بالاتری کسب می‌کرد لقب (دده) را به او می‌دادند. مشهور‌ترین افراد در این درجه، توراب دده، دده قاسم، کرم دده و دده قورقود هستند.

ساز مورد استفاده عاشیق‌ها، شبیه به تار با نه سیم ‌است که در گویش زیبای ترکی به آن قوپوز می‌گفتند. عاشیق‌ها هنگام نواختن، ساز قوپوز را در آغوش گرفته و می‌نوازند. در مراسم‌های عروسی همراه با عاشیق‌ها، یک یا دو نفر نوازنده بالابان یا درگویش ترکی بالابانچی (نوعی ساز از خانواده نی) و قاوالچی (دایره‌زن) را می‌نواختند. رسول قربانی یکی از معروف‌ترین و نامدارترین عاشیق‌‌ها در خطه آذربایجان شرقی است.

غذاهای محلی تبریز

شهر تبریز یکی از بهترین‌ شهرهای ایران برای شکم‌گردی و لذت‌بردن از غذاها و شیرینی‌های محلی است. از موسیقی، لباس و گویش که بگذریم به غذاهای جذاب و خوش‌مزه این شهر می‌رسیم. در ادامه به معرفی بعضی از غذاهای سنتی تبریز می‌پردازیم:

کباب بناب

کباب بناب از آن دسته غذاهای خوش‌طعمی است که خیلی‌ها شهر تبریز را برای این کباب می‌شناسند. در بعضی از مناطق ایران کباب بناب را همراه با برنج میل می‌کنند، اما در تبریز حتما باید با نان سرو شود. کباب بناب تبریزی از جمله غذاهای سلطنتی در زمان قاجار به شمار می‌رفته است. این غذا اولین‌بار در سال 1300 هجری قمری، توسط مرحوم صمد آشپز در شهر بناب تهیه شد. مواد موردنیاز این غذا شامل گوشت گوسفندی تازه، پیاز، نمک و فلفل است. چشیدن طعم این غذا در شهر تبریز لطف دیگری دارد، در سفر به شهر تبریز تجربه این غذا را از دست ندهید.

کوفته تبریزی

کوفته تبریزی یکی از معروف‌ترین غذاهای ایران است که شهرت جهانی هم دارد. در سراسر جهان کوفته‌های مختلفی تهیه و سرو می‌شود ولی هیچ‌کدام در برابر کوفته تبریزی اصیل ایرانی حرفی برای گفتن ندارند. سبزی‌های معطر، لپه، برنج، گوشت چرخ کرده، آرد نخود، ادویه، تخم مرغ، گردو، زرشک و پیاز مواد لازم برای کوفته تبریزی هستند.

دویماج

دویماج غذایی همه پسند است. دویماج با این‌که غذایی سنتی است، اما می‌تواند حتی برای کودکان و نوجوانان غذایی محبوب و موردپسند باشد. این غذا به این دلیل موردپسند همه افراد است که شباهت بسیاری به فینگرفودهای امروزی دارد. این غذای لذیذ را می‌توان به عنوان پیش‌غذا، صبحانه و میان‌وعده میل کرد. دویماج از نان محلی تبریز، دوغ، پنیر تبریز، کره، گردو و سبزی تهیه می‌شود. امتحان این غذا در تبریز تجربه‌ای دلچسب است. از جمله غذاهای محبوب دیگر در شهر تبریز میتوان کوکو لوبیا، خورش هویج، اواماج آشی و تره شورباسی را نام برد.

بازی‌های بومی و محلی تبریز

بازی‌های بومی و محلی هر منطقه در فرهنگ و نگرش آن جامعه ریشه دوانده و استمرار یافته‌اند. بازی‌های بومی و محلی شهر تبریز ارتباط مستقیمی با اندوخته‌های فرهنگی این منطقه دارند. انجام این بازی‌ها، باعث شادابی روح و جسم می‌شود. در ادامه به شرح برخی از بازی‌های بومی و محلی شهر تبریز می‌پردازیم:

ایت قوسلو

ایت قوسلو بازی محلی و هیجان‌انگیزی است که معمولا بر روی زمین شن، چمن یا حتی تشک انجام می‌شود. این یک بازی سه نفره است. در ابتدا دو بازیکن رو‌به‌روی هم ایستاده و دستانشان را به هم گِره می‌زنند، سپس بازیکن سوم دورخیز گرفته و روی دستان این دو بازیکن می‌پرد. اگر بتواند گره دستان این دو بازیکن را باز کند برنده این مسابقه است و می‌تواند دوباره بپرد ولی اگر نتواند گره دستان را باز کند، همانطور که به شکم پریده روی دستان این دو بازیکن، او را مانند گهواره روی دستان خود تکان می‌دهند و شعری محلی خوانده و همراه با آواز از او می‌پرسند به کوه می‌رود یا دره؟ اگر بگوید دره او را با سر بر زمین پرتاب می‌کنند و اگر بگوید کوه او را با پا بر روی زمین پرتاب می‌کنند. سپس می‌آید جای یکی از دو بازیکن می‌ایستد و بازی دوباره شروع می‌شود.

آندرمای معمولی

آندرای معمولی نام بازی محلی فرح‌بخشی است که آمادگی جسمانی بالایی را می‌طلبد. در این بازی تعداد بازیکنان به دلخواه است. در ابتدای بازی فردی داوطلب می‌شود که به حالت دو‌لا بایستد، سپس در نزدیکی این فرد تپه‌‍‌‍‌ای خاک می‌ریزند. به این فرد داوطلب در زبان محلی (قلدان قسیر) می‌گویند. بعد از انجام این مراحل همه به نوبت از سردسته آغاز تا آخرین نفر، بالای تپه خاک رفته و از روی قلدان قسیر می‌پرند. 

در آخر که همه از روی قلدان قسیر توانستند بپرند، قلدان قسیر جای خود را تغییر می‌دهد و در جایی که سردسته فرود آمده می‌ایستد. در آخر این بازی آنقدر ادامه پیدا می‌کند تا فردی نتواند از روی قلدان قسیر بپرد، سپس باید جای قلدان قسیر دولا شود و قلدان قسیر به بازی باز می‌گردد. قلدان قسیر به دلیل داوطلب بودنش امتیاز دارد، اگر چندبار هم از پرش باز بماند، لازم نیست که دوباره قلدان قسیر بشود.

پیشیک قاشدی

پیشیک قاشدی، بازی است که معمولا باید در مکانی پر از درخت انجام شود. این بازی توسط دو بازیکن انجام می‌شود، یکی گربه و دیگری موش نام دارد. در بازی پیشیک قاشدی، در ابتدا موش دستش را به گربه می‌زند و بعد شروع به دویدن می‌کند. قانون این بازی به این صورت است که باید گربه از مکان‌هایی که موش از آن‌جا گذر کرده است، عبور کند و اگر خطا کند بازنده محسوب می‌شود. این بازی سبب تقویت قدرت جسمانی و دقت افراد می‌شود. پیشیک یولو، توپ توندو، توولاما و... از دیگر بازی‌های محلی شهر تبریز است.

سوغات و صنایع دستی شهر تبریز

سوغات و صنایع دستی هنر دست زنان و مردان هر شهر و دیار است. شهر تبریز هم با سوغات و صنایع منحصربه‌فرد خود در دنیا زبانزد خاص‌وعام شده ‌است. در ادامه به معرفی برخی از مهمترین سوغات و صنایع دستی تبریز می‌پردازیم. اما قبل از هرچیز باید بدانید که بازار بزرگ تبریز و برخی مراکز خرید تبریز بهترین جا برای خرید سوغات و صنایع دستی شهر تبریز به شمار می‌آیند. 

چاپ کلاقه‌ای (باتیک)

چاپ کلاقه‌ای نوعی چاپ بین‌المللی است که علاوه بر ایران در کشورهایی چون اندونزی، سریلانکا، هند و تایلند نیز انجام می‌شود. این چاپ بر روی پارچه‌های ابریشمی با مهر و شابلون به زیبایی نقش می‌بندد. در چاپ این پارچه‌ها از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌شود. روناس، پوست انار و زردچوبه از موادی است که برای تهیه رنگ استفاده می‌شوند. این هنر زیبا می‌تواند یک هدیه و سوغات اصیل از شهر تبریز برای عزیزان شما باشد.

کفش تبریز

کفش تبریز، یکی از معروف‌ترین هنرها و صنایع دستی از هنرمندان و استادکاران تبریزی است. سالانه حدود 70 میلیون کفش در شهر تبریز تولید می‌شود که 30 درصد آن صادر و 70 درصد آن در ایران به فروش می‌رسد. شهر تبریز را به عنوان قطب کفش ایران هم می‌شناسند. کفش تبریز در بازارهای جهانی جایگاه ویژه‌ای دارد. ویژگی‌هایی چون کیفیت بالای چرم، دوخت تمیز و آراسته و طراحی زیبا سبب‌شده تا کفش تبریز در بازارهای بین‌المللی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شود. کفش تبریز می‌تواند بهترین هدیه‌ای باشد که از این شهر برای عزیزان خود می‌برید.

لوز زعفرانی

از سوغاتی‌های خوراکی تبریز لوز زعفرانی جزو بهترین‌هاست. لوزها از جمله شیرینی‌های خوش‌مزه و خوش‌طعم تبریزی هستند که در طعم‌های زعفرانی، وانیلی، شکری، پسته‌ای و بادامی تهیه می‌شوند. مواد تشکیل‌دهنده لوزها با یکدیگر تفاوت دارند اما به‌طور کلی شکر، آب، بادام، پودر قند، زعفران و پسته کوبیده از مواد اصلی تشکیل‌دهنده این شیرینی است. هر چقدر هم به شیرینی‌جات علاقمند نباشید یا در رژیم غذایی باشید، عطر خوش لوزهای تازه پخته‌شده شما را به هوس خواهد انداخت.

باسلوق

باسلوق یا راحت‌الحلقوم یکی دیگر از شیرینی‌‌های محبوب تبریزی‌هاست که باید به عنوان سوغات با خود به خانه ببرید. باسلوق بافت بسیار نرمی شبیه به ژله یا پاستیل دارد. رنگ‌های متنوع و جذاب این شیرینی آدم را مجذوب خود می‌کند. نشاسته، شکر، آب، گلاب، جوهر لیمو و آرد مواد تشکیل‌دهنده این شیرینی هستند. باسلوق می‌تواند برای کودکان بسیار پرطرفدار باشد. در سفر خود به تبریز حتما سری به بازار زده و این شیرینی را به عنوان سوغات برای دلبندانتان خریداری کنید.

آداب و رسوم شهر تبریز

شهر تبریز مراسم‌ محلی متنوعی دارد. این مراسم گاه مختص شهر تبریز است و گاه مراسم‌هایی با عنوان مشابه در همه‌جای ایران، مانند چهارشنبه سوری و مراسم قبل از ماه مبارک رمضان را شامل می‌شود. در ادامه به توضیح درباره آداب و رسوم و مراسم محلی و خاص تبریزی‌ها می‌پردازیم.

بایرام‌ پاپی

بایرام‌ پاپی مراسمی سنتی و دیدنی در عید نوروز است که در شهر تبریز انجام می‌شود. هر ساله در تبریز از خانه پدری دختر برای فرزندی که شوهر کرده است، غذا فرستاده می‌شود. فرستادن غذا فرقی ندارد که تا چه موقع انجام شود، اما معمولا از سال‌های نخست ازدواج دختر این مراسم انجام می‌شود و تا زمانی‌که پدر و مادر در قید حیات باشند این مراسم استمرار خواهد داشت.

تکم‌ گردانی

تکم‌ گردانی یکی از مراسم‌های محلی شهر تبریز با پیشینه‌ی تاریخی و برگرفته از اسطوره‌هاست. این مراسم با آغاز سال نو انجام می‌شود. تکم‌گردانی مراسمی 6000 ساله است که در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. تَکَم در واقع نام بز نر قوی‌هیکلی در گله است که در شهر تبریز به شکل عروسکی آن را در می‌آورند و در کوی‌وبرزن آن‌ را چرخانده و فصل بهار را نوید می‌دهند.

تکم‌گردان که تکم را در سطح شهر برده، همراه با آن اشعاری نیز می‌خواند که معنای آن می شود»

این بز نر است، طنابی بر گردنش بسته شده‌ است. گاه برده شده به فروش می‌رسد و گاه پادشاه شده و بر تخت تکیه می‌دهد. در محل ما تخم مرغ را می‌شویند، آن را به هفت رنگ می‌آرایند، هر هفت تا را در سفره عید می‌گذارند، این عید تازه مبارکتان باشد، ماه، سال، هفته و روزتان مبارک.

سیب اندازون

جشن عروسی در شهر تبریز با آیین خاص و سنتی خود انجام می‌شود. یکی از مراسم‌هایی که بعد از انجام جشن عروسی، هنگام بردن عروس به خانه خودش انجام می‌شود، سیب اندازون است. مراسم سیب اندازون توسط داماد و ساقدوشان وی انجام می‌شود. این مراسم بدین‌صورت است که داماد همراه با ساقدوش خود، بالای پشت بام رفته و سیب سرخ رنگی را که در دست دارد، در هنگام نزدیک‌شدن عروس به خانه، از بالا محکم بر زمین و جلوی پای عروس پرتاب می‌کند. این مراسم آنقدر جذاب و تماشایی‌ست که حتی استاد شهریار هم در این باب شعری زیبا را سروده‌اند.

همه را گفتیم تا بگوییم:

نکاتی که در این مقاله ذکر شد تنها بخش کوچکی از آداب و رسوم و فرهنگ بومی تبریز دوست‌داشتنی است. مراسم‌ها، آیین‌ها و سنت‌ها در هر شهری دارای ارزش‌های خاص خود هستند. سعی کنیم در حفاظت از میراث‌ ناملموس کشورمان کوشا باشیم.