گنبد سلطانیه؛ از تاریخچه تا راز طول عمر 700ساله!

گنبد سلطانیه زنجان، به فهرستی از عناوین و القاب ریز و درشت مفتخر است؛ «اولین گنبد دوجداره جهان»، «بزرگ‌ترین بنای آجری دنیا»، «سومین گنبد مرتفع جهان» و… . این‌ها را بگذارید کنار عمر 700ساله این بنای ساخته‌شده از خشت و آجر تا دست‌تان بیاید درباره چه سازه شگفت‌انگیزی حرف می‌زنیم.

گنبد سلطانیه، بازمانده‌ سربلند دوره ایلخانیان است که گفته می‌شود مقبره هشتمین ایلخان مغول، «الجایتو» را در دلش جا داده‌است. در مقاله پیش‌رو، با این گنبد زیبا آشنا می‌شویم؛ آدرس، نقشه، اطلاعات بازدید، اسرار معماری و… .

آن‌چه در این مقاله درباره گنبد سلطانیه می‌خوانید:

• گنبد سلطانیه کجاست؟
• مسیر گنبد سلطانیه
• گنبد سلطانیه در یک نگاه
• داستان گنبد سلطانیه
• بخش های مختلف گنبد سلطانیه
• معماری گنبد سلطانیه
• جاهای دیدنی نزدیک گنبد سلطانیه
• نظرات درباره گنبد سلطانیه زنجان

گنبد سلطانیه کجاست؟

📌 آدرس گنبد سلطانیه: شهر سلطانیه، بولوار علامه حلی، خیابان گنبد

📞 شماره تلفن گنبد سلطانیه: 02435822233

🌐 سایت گنبد سلطانیه: soltaniyeh.mcth.ir

• فاصله گنبد سلطانیه تا زنجان: 44کیلومتر
• فاصله گنبد سلطانیه تا قزوین: 148کیلومتر
• فاصله گنبد سلطانیه تا همدان: 218کیلومتر
• فاصله گنبد سلطانیه تا تهران: 295کیلومتر

مسیر گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه، همان‌طور که بالاتر اشاره شد، در 44کیلومتری زنجان قرار دارد. پس مقصد اولیه شما این شهر است.

• رفتن به گنبد سلطانیه با ماشین شخصی: از مبدأ زنجان، وارد بزرگراه قزوین-زنجان شوید. بعد از 30کیلومتر رانندگی به‌سمت قزوین، در سمت راست وارد جاده سلطانیه شوید.
• رفتن به گنبد سلطانیه با هواپیما: اگر سفر هوایی را ترجیح می‌دهید، مبدأ شما برای رفتن به‌سمت گنبد سلطانیه، فرودگاه بین‌المللی زنجان است. گنبد تا فرودگاه، 63کیلومتر فاصله دارد.

🛫 خرید بلیط هواپیما مشهد زنجان با مقرون‌به‌صرفه‌ترین قیمت 🛫

• رفتن به گنبد سلطانیه با قطار: اگر سفر ریلی را می‌پسندید، مبدأ شما برای رفتن به‌سمت گنبد سلطانیه، ایستگاه قطار زنجان است. فاصله گنبد تا راه‌آهن، 43کیلومتر است.

گنبد سلطانیه در یک نگاه

پیش از این‌که با گنبد سلطانیه و بخش‌های تماشایی‌اش آشنا شویم، نگاهی می‌اندازیم به مشخصات کلی این بنا تا ببینیم چه چیزی درانتظارمان است.

🔸 اگر به جاذبه‌های تاریخی علاقه دارید، بازدید از بازار سنتی زنجان را ازدست ندهید. 🔸 

داستان گنبد سلطانیه

برای سردرآوردن از داستان و تاریخچه گنبد سلطانیه، باید تا دوره امپراتوری ایلخانان مغول، در زمان سفر کنیم. «ارغون خان»، چهارمین فرمانروای ایلخان مغول، در زمان حاکمیتش امر به ساختن شهر «سلطانیه» کرد که بعد از مراغه و تبریز، سومین پایتخت امپراتوری ایلخانی شد. بعدها که پسرش «الجایتو» بر مسند قدرت نشست، دستور داد در سلطانیه بنایی باشکوه ساخته شود.

🔸 سلطان «محمد خدابنده» ملقب به «الجایتو»، ابتدا تصمیم داشت که از بنای گنبد سلطانیه به‌عنوان آرامگاه ابدی‌اش استفاده کند.

🔸 حین ساخت گنبد سلطانیه، الجایتو تغییر مذهب می‌دهد و به اسلام روی می‌آورد. او بعد از زیارت قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) تصمیم می‌گیرد که مزار ایشان را به ایران و گنبد سلطانیه منتقل کند.

🔸 علمای شیعه با ایده الجایتو به‌شدت مخالفت می‌کنند. حاکم، به آوردن تربت کربلا و نجف و استفاده از آن در ساخت گنبد سلطانیه اکتفا می‌کند.

🔸 روند ساخت گنبد سلطانیه از سال‌ 703 تا 713 هجری‌قمری طول می‌کشد. سه سال بعد، الجایتو به‌دست یکی از مخالفانش زهر خورانده، کشته و در گنبد سلطانیه دفن می‌شود.

🔸 گنبد سلطانیه، درطول عمر 700ساله‌اش غیر از آرامگاه ایلخان مغول، کاربری‌های عمومی گوناگونی هم داشته‌است؛ برگزاری مراسمات مذهبی شامل قرآن‌خوانی، نماز جماعت، دعا و نیایش، محل پذیرش و استراحت بیماران، محل برپایی کلاس‌های آموزشی و حالا، جاذبه‌ای تاریخی.

بخش های مختلف گنبد سلطانیه

حالا می‌رسیم به داخل گنبد سلطانیه و به تک‌تک بخش‌هایش سر می‌زنیم. گنبد، سه طبقه است. یک درِ فولادی، شما را به داخل هدایت می‌کند و سردر بنا با کاشی‌کاری‌های سفید و آبی، بهتان خوش‌آمد می‌گوید.

• سردابه گنبد سلطانیه
• ایوان گنبد سلطانیه
• تربت‌خانه گنبد سلطانیه
• گنبدخانه
• مناره‌های گنبد سلطانیه
• ساعت آفتابی گنبد سلطانیه
• موزه گنبد سلطانیه

سردابه گنبد سلطانیه

ملاقات‌مان با گنبد سلطانیه را با سردابه شروع می‌کنیم؛ بخشی واقع در ضلع جنوبی گنبد که ورودیِ کم‌ارتفاعش شما را مجبور می‌کند با قدی خمیده واردش شوید. این تعظیم غیرارادی، جزئی از سازه سردابه‌ها و برای ادای احترام به اشخاص مدفون در آن بوده‌است.

در سردابه گنبد سلطانیه چه کسی دفن است؟ براساس شواهد تاریخی و آن‌چه تا این قسمت مقاله گفتیم، انتظار می‌رود که بتوانید مقبره سلطان الجایتو را در سردابه ببینید اما تا امروز هیچ نشانه‌ای از قبر او کشف نشده‌است.

ایوان گنبد سلطانیه

در هر طبقه گنبد، ایوانی وجود دارد که مسیر دسترسی به آن، یک پلکان مارپیچ است. دو ایوان طبقات اول و دوم، داخلی هستند؛ یعنی به محوطه گنبد مشرف هستند و تماشاگران از فراز آن‌ها مراسمات را تماشا می‌کرده‌اند. ایوان طبقه سوم اما خارجی است و چشم‌اندازی از شهر را به نمایش می‌گذارد. تزیینات مقرنس‌کاری، گچبری و کتیبه‌های منقش به آیات قرآن و اسامی ائمه، این ایوان‌ها را بسیار تماشایی کرده‌اند.

تربت خانه گنبد سلطانیه

بالاتر توضیح دادیم که الجایتو وقتی با مخالفت علمای شیعه درباره انتقال مزار حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) مواجه می‌شود، به انتقال تربت کربلا و نجف به سلطانیه بسنده می‌کند. آن خاک مقدس در ساخت تربت‌خانه به‌کار می‌رود؛ سازه‌ای با 16متر ارتفاع که محرابی مزین به آیات قرآن و تزیینات کاشی‌کاری طلایی دارد. تربت‌خانه را می‌توانید در ضلع جنوبی گنبد سلطانیه ببینید.

گنبدخانه

در معرفی گنبد سلطانیه، گفتیم که نخستین نمونه گنبد دوجداره دنیاست. آیا راز منحصربه‌فرد بودن این گنبد به رکورددار بودنش محدود می‌شود؟ بیایید نگاهی به جزئیات گنبدخانه بیندازیم تا جواب را پیدا کنیم.

گنبد سلطانیه، 50متر ارتفاع دارد و فضای بین جداره داخلی و خارجی‌اش، 60سانتی‌متر است. این گنبد دوجداره، نه صرفا ازحیث اولین بودن بلکه به‌دلیل مقاومتش دربرابر زلزله اهمیت دارد؛ آن هم در دوره‌ای که خبری از ابزارها و تکنولوژی مقاوم‌سازی خبری نبوده‌است. نمای داخلی گنبد سلطانیه مزین به گچبری‌های هنرمندانه است.

مناره‌های گنبد سلطانیه

تنها جزء نوآورانه و شگفت‌انگیز سلطانیه، گنبدش نیست؛ هشت مناره بنا که حالا تنها دوتای‌شان باقی مانده‌است، مکمل گنبد در ایجاد خاصیت ضدزلزله‌ بوده‌اند. این مناره‌ها که به‌صورت نهفته داخل اسکلت بنا کار گذاشته شده‌بودند، پلکانی چرخشی داشته‌اند که نیروی رانشی گنبد را به‌سمت بیرون هدایت می‌کرده‌اند.

ایده سازنده گنبد سلطانیه این بوده‌است که درصورت وقوع زمین‌لرزه‌های مهلک، فشار بر روی مناره‌ها ایجاد شود و بنا سالم بماند. نتیجه عمر 700ساله گنبد سلطانیه و تخریب شدن مناره‌‎ها نشان می‌دهد که سازنده به‌طرز حیرت‌انگیزی در کارش موفق بوده‌است.

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه

یادتان هست که گفتیم در گنبد سلطانیه، مراسمات مذهبی هم برگزار می‌شده‌است؟ زمان دقیق انجام فرایض دینی، براساس ساعت آفتابی گنبد، به‌دست می‌آمده‌است. نورگیرهای بزرگ و کوچک تعبیه‌شده در گنبد، در حکم عقربه‌های ساعت، زمان را نشان می‌داده‌اند. زمانی هم که نور مستقیما گنبد را نشانه می‌رفته، نشان‌دهنده اذان ظهر بوده‌است.

موزه گنبد سلطانیه

آخرین بخشی که در ملاقات با گنبد سلطانیه استان زنجان به دیدارش می‌روید، موزه است؛ یک گنجینه کوچک واقع در ضلع غربی بنا که سفالینه‌، مجموعه سکه، کاشی و تصاویری از دوره‌های تاریخی مختلف را در خود جای داده‌است.

معماری گنبد سلطانیه

برای حظ بردن از گشت‌وگذار در گنبد سلطانیه، نیازی به دانش معماری ندارید اما وقتی جزئیات مهندسی بنا را بدانید، لذت‌تان مضاعف خواهدشد. در ادامه این بخش، اطلاعات جالبی درباره معماری گنبد سلطانیه می‌خوانید.

🔸 گنبد سلطانیه، حدود هزارو600 تُن وزن دارد که درطول هفت قرن گذشته، به‌جز یک نشستِ هشت‌سانتی‌متری، گزند دیگری ندیده‌است.

🔸 گنبد سلطانیه، بنایی هشت‌ضلعی است که هشت ایوان و هشت مناره قرینه دارد. درباره تکرار عدد هشت، روایت‌های مختلفی وجود دارد. بعضی‌ها می‌گویند اشاره به هشت باب بهشت دارد. گروهی معتقدند دلیل انتخاب این عدد، درست کار کردن ساعت آفتابی بوده‌است. گروهی دیگر هم توضیح می‌دهند که تعداد اضلاع، ایوان‌ها و مناره‌ها، بهینه‌ترین عدد برای بالا بردن استحکام بنا بوده‌است.

🔸 گنبد سلطانیه به‌گونه‌ای ساخته شده‌است که از تمام نقاط شهر، دید داشته‌باشد. 3هزار کارگر طی 10سال روی ساخت گنبد کار می‌کرده‌اند و اضافه کردن تزیینات به آن، سه سال زمان برده‌است.

جاهای دیدنی نزدیک گنبد سلطانیه

بعد از بازدید از گنبد سلطانیه زنجان، اگر هنوز فرصت و تمایلی برای گشت‌وگذار داشتید، سری بزنید به:

• ﺗﭙﻪ ﻧﻮﺭ: تپه‌ای تاریخی به‌جامانده از دوره اشکانیان که براساس شواهد، برجی مشابه گنبد سلطانیه در آن وجود داشته‌است. هم‌چنین بقایای تعدادی سکونتگاه‌ ماقبل تاریخ در این منطقه کشف شده‌است.

🗺️ موقعیت روی نقشه

• خانقاه چلبی اوغلو: بقعه‌ منسوب به عارفی برجسته به‌نام «حسام‌الدین چلبی» است که قدمتش را بین سال‌های 707 تا 712 تخمین زده‌اند. حسام‌الدین، همان کسی‌ست که مولانا، مثنوی معنوی را به درخواست و تشویق او نوشت.

🗺️ موقعیت روی نقشه

• ﻣﻌﺒﺪ ﺩﺍﺵ ﻛﺴﻦ: معبد «داش کسن» یا معبد «اژدها»، بنایی صخره‌ای است متعلق به دوره ایلخانیان که کنده‌کاری‌های جالب و روایت‌های افسانه‌ای جالب‌تری دارد.

🗺️ موقعیت روی نقشه

• بقعه ملاحسن کاشی: بنایی است به‌جامانده از دوره صفویه که یک شاعر کاشانی‌الاصل به‌نام «ملاحسن کاشی» در آن مدفون است.

🗺️ موقعیت روی نقشه

• حمام تاریخی سالار: حمامی قاجاری است که بازسازی شده و به یک سفره‌خانه سنتی جالب تغییر کاربری داده‌است.

🗺️ موقعیت روی نقشه

نظرات درباره گنبد سلطانیه زنجان

تجربه کسانی که موفق به دیدار با گنبد سلطانیه شده‌اند، درباره این بنای تاریخی چه می‌گوید؟ در ادامه، تعدادی از نظرات رندوم ثبت‌شده در صفحه گوگل‌مپ گنبد سلطانیه را می‌خوانید.

کاربر شماره یک: «ورود به محوطه گنبد یعنی شهر قدیم خدابنده، آزاد است و محوطه‌سازی خوبی هم دارد اما برای ورود به ساختمان گنبد باید بلیط تهیه کرد. تجربه بازدید از گنبد سلطانیه منحصربه‌فرد است چون از یک طرف گنبد بسیار زیبا و باعظمت است و از طرف دیگر این امکان وجود دارد که از پلکان گنبد تا ایوان آن بالا رفت و منظره بدیعی را تجربه کرد.»

کاربر شماره دو: «محوطه زیبا بود و خود بنا، دیدنی. فقط کسی نبود که درمورد تاریخچه توضیحات بیشتر و جذابی بده. پله‌ها هم خیلی شیب‌دار هستند و برای اون‌ها که محدودیت بدنی دارند مناسب نیست. منظره طبقه دوم بسیار چشم‌نواز هست و البته معماری خود بنا.»

کاربر شماره سه: «حدود ١۵کیلومتر از زنجان فاصله داره. بنای بسیار زیبایی هست. من بارها این‌جا رو بازدید کردم ولی در خرداد ١۴٠٣ داخل بنا به‌قدری داربست و تخته برای ترمیم بود که شما به هیچ عنوان گنبد رو از داخل نمی‌بینید و تمام زیبایی این بنا این است که از داخل ببینید گنبد چه بزرگ و باابهت است.»

کاربر شماره چهار: «جای خوب و جذابیه. معماری اصیل ایرانی. فضای خوب و سرسبزی توی محوطه‌ش داره. هزینه ورودی هم معقوله. مشکل پارک ماشین هم نداره. از آزادراه قزوین و زنجان دسترسی داره و نزدیکه.»

سخن آخر

گنبد خشتی سلطانیه، یادگاری از دوره ایلخانیان و یکی از شاخص‌ترین جاذبه‌های تاریخی زنجان است. این گنبد، حدود 700سال پیش، به‌گونه‌ای ساخته شده‌است که دربرابر زلزله مقاوم باشد. در مقاله پیش‌رو، همه آن‌چه را که باید درباره گنبد سلطانیه بدانید، دراختیارتان قرار داده‌ایم. اگر دیر یا زود راهی زنجان هستید، برای تهیه بلیط هواپیما و قطار و رزرو هتل روی همراهی یوتراوز حساب کنید. شماره تلفن 24ساعته 1548، راه ارتباطی شما با کارشناسان ماست.

سوالات متداول

گنبد سلطانیه آرامگاه کیست و مربوط به کدام دوره است؟

گفته می‌شود که سلطان «محمد خدابنده»، هشتمین سلطان ایلخانی در گنبد سلطانیه مدفون است اما تا امروز هیچ اثری از مقبره او در گنبد کشف نشده‌است.

گنبد سلطانیه چند سال قدمت دارد؟

گنبد سلطانیه، اولین گنبد دوجداره جهان، حدود 700سال قدمت دارد.

گنبد سلطانیه به چه علتی ساخته شد؟

شواهد تاریخی می‌گویند «الجایتو»، ایلخان مغول، بعد از روی آوردن به اسلام قصد داشت آرامگاه حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به گنبد سلطانیه منتقل کند اما با مخالفت علمای شیعه مواجه شد.